Trong tháng 8-2023, Libero mở cửa đón những học viên khoá mới trong chương trình giáo dục khai phóng cho mọi người. Đây là khoá học thứ ba được tổ chức từ năm 2021 và sẽ tiếp tục mang lại một trải nghiệm tri thức đáng nhớ đối với học viên.
Vì nó được tổ chức vào dịp hè; như một kì thoát khỏi bộn bề cuộc sống, để chơi với chữ nghĩa chứ không phải với sóng biển hay những cuộc vui.
Sao lại Tư duy?
Bình thường người ta hay nói “cải thiện tư duy”, “quan trọng là cách nghĩ”. Nhưng có một cái tư duy chung chung ấy không? Có một “cách nghĩ” toàn thể mà người này thì có còn người kia thì không? Trường hè là dịp tìm hiểu về cách nghĩ, vào việc tư duy để hiểu hơn về nó như là một chuyện quan trọng bậc nhất của con người: việc nghĩ. Để làm gì?
Để trí tuệ sáng hơn (hoặc chí ít là biết được con đường đi đến sự sáng suốt hơn), và từ nghĩ sáng nghĩ tốt mà làm tốt hơn, sống tốt hơn.
Mọi thứ có thể gắn chữ “thinking” và làm thành một chuỗi dài những loại hình tư duy dễ khiến người ta bị rối trí: Tư duy logic, tư duy khoa học, tư duy hệ thống, tư duy phản biện, tư duy phức hợp, tư duy thiết kế, tư duy đạo đức, tư duy tổng hợp, tư duy phân tích, tư duy sáng tạo, tư duy đồng thuận, tư duy chuyên ngành, tư duy linh hoạt…, và còn nhiều nữa. Để cho tiện, chúng có thể được gom vào ba nhóm căn bản Tư duy Khoa học (thực chứng, logic); Tư duy Nghệ thuật (để trải nghiệm, cá nhân hóa, sáng tạo); Tư duy Tâm linh (siêu việt, chứng nghiệm, đức tin).
Trường hè được bày ra là điểm bắt đầu để khám phá, hoặc khám phá lại những điều quan yếu của tư duy; thông qua gặp gỡ và trao đổi.
Mùa thứ nhất, nó đã hoàn thành nhiệm vụ của mình. Trường hè Tư duy 2023 đón nhận 7 chuyên gia tới giảng bài, và hơn 40 học viên mỗi người mỗi vẻ.
Cách học tập theo tiếp cận giáo dục khai phóng, liên ngành, đa ngành mang lại cho não bộ và trái tim người học những cơ hội va đập hiếm có, để hình thành những nếp nhăn mới, những tình cảm mới. Nó cũng hình thành những mối quan hệ bạn bè mới, từ sự đồng điệu trong tư duy, tâm hồn và cuộc sống.
Cuối cùng thì lớp học Tri Đạo phiên bản 2.0 cũng sẽ khai màn vào ngày 10-17 tháng 6 tới đây.
Từ Tri Đạo 1.0, và sau đó là chuyến đi xuyên Việt Tri Đạo Vòng vèo qua gần 20 đơn vị & tổ chức, tôi thấy khát khao học hỏi và vươn lên của đông đảo nhà quản lí khắp Việt Nam. Phiên bản 2.0 của Tri Đạo tiếp tục giữ vững lời hứa về việc mang tri thức đúng đắn để nhà lãnh đạo tư duy, dẫn dắt tổ chức thật hiệu quả trong thời đại của tri thức và trí tuệ nhân tạo.
Tri Đạo 2.0 sẽ tiếp tục đào sâu về bản chất của tri thức, xã hội tri thức, đổi mới (innovation) và cách thức để có được tri thức và đổi mới trong tổ chức; sao cho thật nhiều, thật bền, thật giá trị, và cả cách biến chúng thành vốn, thành lợi thế cạnh tranh bền vững, cách tạo ra tác động và giá trị lâu dài cho bản thân, tổ chức và xã hội. Tiếp tục là các chủ để sâu sắc về wise leadership (lãnh đạo hiền minh), wise company (công ty thông thái), wise management (quản trị hiền minh).
Sự khác biệt lớn ở lần này là việc chuyển trải nghiệm học từ online sang offline ở một không gian rất tốt cho trí não và tâm hồn: trung tâm Interconnection. Việc học tập và trải nghiệm sâu sẽ thuận lợi hơn rất nhiều.
Tôi hy vọng Tri Đạo 2.0 sẽ tiếp tục được đón nhận trong cả học tập và vận dụng như đã từng diễn ra. Để kiến tạo thêm nhiều lãnh đạo hiền minh (wise leader), những công ty khôn ngoan (wise company) cho Việt Nam.
Nhận diện sự lãnh đạo thiếu hiệu quả, những dấu hiệu của lãnh đạo tồi, từ đó biết đường né tránh và phòng ngừa; cũng là một cách để lãnh đạo tốt hơn. Dưới đây là một số trích đoạn vô giá.
Kinh tế lao dốc, doanh nghiệp làm ăn khó khăn, người lao động khốn đốn. Mục tiêu còn ở rất xa, nguồn lực và trí tuệ ngày càng giới hạn. Người khôn của khó, nhưng ta vẫn mong muốn đạt được sự thịnh vượng và an lạc. “Điều gì quan trọng và lúc này?”
Dưới đây là mấy dòng ghi nhanh, để tự răn mình:
Nỗ lực cải thiện tư duy không ngừng nghỉ
Đạo đức
Tích cực
Cởi mở
Vị tha
Thấu cảm
Trắc ẩn
Hiện sinh
Cầu tiến
Không rời bỏ mục đích và nguyên tắc của mình.
Thực hành tự do suy nghĩ, tự do hành động. Vượt lên định kiến, chống giáo điều.
Đốt lửa và duy trì ngọn lửa nhiệt tình
Duy trì và cải thiện sự nhiệt tình là nhiệm vụ của bản thân.
Tinh thần chiến đấu rực lửa là chìa khóa cho hầu hết tình huống khó khăn
Hành động từng bước để đạt được mục tiêu
Không từ bỏ tầm nhìn, mục đích dù khó khăn cỡ nào.
Kiểu gì cũng có những thách thức, ngáng đường, cản trở… nó là một phần của công việc.
Cứ khi nào định từ bỏ mục tiêu, đấy mới thật sự là lúc công việc bắt đầu.
Quan sát và cảnh giác, và phản hồi hợp lí với các hiện tượng có nguy cơ làm giảm sự hăng hái hành động
Mục đích, ước mơ, khát khao, lí do tồn tại, lí lẽ đời người, lời khích lệ, cây gậy và củ cà rốt, lời khích tướng, sự mắng mỏ … tất cả những gì cần thiết để cháy lên – dùng được thì cứ dùng.
Tương lai tươi sáng nhất định thành hiện thực
Mở rộng năng lực
Cải tiến liên tục cách làm mọi việc
Học cái mới chưa từng học, để nghĩ sáng hơn, làm hiệu quả hơn
Gặp mọi người -cả cũ và mới – và học từ họ cái mà mình không biết, bất kể tuổi tác, xuất xứ, hay địa vị
Kết nối con người-công nghệ-tri thức để cải thiện hiện trạng khai thác nguồn lực
Thử, rút kinh nghiệm và học từ các phép thử nghiệm
Học cách làm nhiều hơn với ít hơn
Làm việc thông minh hơn phải là một mệnh lệnh.
Mài rũa năng lực sáng tạo, trong chính những hoạt động cải thiện hiện trạng sáng tạo trong công việc hằng ngày.
Thích ứng là một năng lực sống còn thời biến động
Kiến tạo và khai thác tri thức dưới tất cả thể hiện của nó. Bất cứ thứ gì giúp ta làm tốt hơn công việc và sống tốt hơn đều góp phần cải thiện năng lực.
Xắn tay giải quyết các vấn đề nhân sinh, tạo thành quả tích cực
Nhìn ra cơ hội. Từ trong sự bất cập của thực tế; từ trong những sự kiện xảy ra bất thình lình; từ trong những nhu cầu mới phát sinh; từ những phát kiến và sáng chế công nghệ mới; từ sự thay đổi cơ cấu ngành đang xảy ra nhanh chóng từ sau Covid và dưới tác động của biến động trong môi trường kinh doanh; từ sự thay đổi về lối sống, suy nghĩ, nhân sinh quan, giá trị quan của cá nhân và các nhóm; hay từ trong sự dịch chuyển về về cơ cấu xã hội, dịch chuyển về thế hệ.
Huy động nguồn lực, trí tuệ, con người và kết nối trong các giải pháp cụ thể để khai thác cơ hội.
Trong khi tìm cách duy trì tính hiệu quả, phải tích cực khám phá những “vùng đất mới”. Thí nghiệm phải là một GEN mới trong hoạt động.
Không ngồi than vãn kinh tế xuống dốc hay những trục trặc nội bộ. Mọi khủng hoảng đều có lối thoát của nó.
Hướng sự tập trung của Tư duy, Nhiệt tình, và Năng lực của mọi người vào quá trình khai thác cơ hội và kiến tạo tương lai tốt đẹp mà chúng ta hằng mong ước.
Mèo trắng mèo đen đều được, miễn là phải bắt được chuột thì là mèo tốt. Thoải mái “nghĩ ra ngoài chiếc hộp”, “chống giáo điều”, “phá bỏ định kiến”, nhưng “giữ đạo đức làm người” là được.
Điều quan trọng cuối: Làm những điều trên cùng nhau.
Lùi sâu vào khoảng mười ba mười lăm năm trước tôi bắt đầu tìm hiểu về quản trị tri thức để phục vụ những dự án đang làm, tôi dần tiếp cận với tri thức luận của giáo sư Ikujiro Nonaka – một người đối với tôi lúc đó đơn giản chỉ là “ông nội của Scrum” (còn cha đẻ là Jeff Sutherland và Ken Schwaber). Nhưng chính mô hình SECI của Nonaka dần dà lại trở thành một cái lỗ đen để tôi lún ngày càng sâu hơn vào việc tìm hiểu về tri thức, về lao động tri thức, xã hội tri thức, kinh tế tri thức, cách tân, sáng tạo, khởi nghiệp, và quản trị mới.
Trong hơn một thập kỉ qua, cứ xuân thu nhị kì, tôi lại có dịp làm một seminar, hoặc khởi động một dự án, hoặc thực hiện một bài giảng nào đó mà lí luận của Nonaka mang tính chỉ đường. Tôi đã mang nó đi theo những cùng những bước chân qua nhiều trạm dừng chân (thoáng qua hoặc lâu dài) Hanoi Scrum, FPT Aptech, FPT University, FPT Corporate University, NTQ Solution, Agile Conferences, TrueMoney, BIDV, MSB, Cánh Buồm, Học viện Agile, CodeGym, GrowMind…
Đường đi ấy để lại một số kết quả của quá trình đó là nhìn thấy được (như sách vở, khóa học, sản phẩm, công ty khởi nghiệp); nhưng kết quả lớn hơn là trong nhận thức của mình về một lí luận quan trọng dẫn dắt con người chủ động tiến vào xã hội tri thức.
Con đường ấy tôi gọi là Tri Đạo, đường đi của tri thức, được vạch ra với viễn kiến tài tình của Peter Drucker, lí luận về công ty tạo dụng tri thức của Nonaka, cùng nhiều học giả, người thực hành lỗi lạc đi sau. Con đường ấy ngày càng sáng rõ và tiềm năng mang lại thật to lớn cho cá nhân, tổ chức, và xã hội.
Nay tôi mở lớp Tri Đạo để nối dài cái đường ấy, thông qua việc tìm hiểu sâu hơn về nó, đúc kết tích cực hơn, và truyền bá nó tích cực hơn chút nữa.
Việc mở lớp là lẽ đương nhiên phải làm. Tri Đạo được Viện Phát triển Giáo dục Khai phóng Libero và Trường Quản trị Hiếu Liêm (thuộc Học viện Agile) bảo trợ và thúc đẩy.
Làng Libero22 vừa trải qua môn triết cực nặng cực thú mà vẫn thòm thèm. Nhớ dạo năm ngoái, khi Libero21 hết môn triết, người học kháo nhau “không giống ngày xưa”. Xưa cũng học triết nhưng ai cũng xúi nhau cái môn cúng cụ ấy không học thì hơn, học được thì hâm; ai có cho qua xong quên nó đi; chỉ vài người tiếp tục âm thầm thích thú tìm sách triết ngoài nhà trường mà đọc. Xưa học Triết người ta chỉ được nói chuyện với ông Marx, ông Engels, và Nin không phải họ Lê; dù có thể vẫn nhắc tên dăm ba cái tên nữa. Thế đấy, một cái môn khai phóng hạng nhất có vài nghìn năm tuổi tích tụ tri thức và truyền thống mà bị người ta đối xử như một người hủi qua đường.
Trong chương trình Libero22 có một môn chính quy có tên là “Triết học và việc rèn trí nghĩ”, nhưng kì thực ra học viên học triết từ lúc khai giảng cho đến hết năm học.
Mở màn là triết lí về tư duy và sự học. Phan Đăng khai mạc bằng “Logic hay phi logic” đưa mọi người vào một câu chuyện khám phá tri thức theo con đường Thiền sau một chặng dài ngả theo phe logic Tây phương, rồi “học cách học” với việc tiếp cận cách đọc phản biện của nhà triết học giáo dục thế kỉ 20 Mortimer Adler, tìm hiểu triết lí giáo dục khai phóng, đặt lại câu hỏi “khai sáng là gì” để thảo luận với Kant, và Dewey. Tiếp nối là những câu hỏi về nguồn gốc của loài người và định nghĩa về tính người (thảo luận trên nền Sapiens của Harari). Bạn nào chăm học sẽ tự đặt lại câu hỏi “người là gì?”, nhất là khi đọc mấy bài ở sách Cánh Buồm lớp 9, xem xét thêm “hiện tượng con người” để tự thắc mắc thêm về mình và đồng loại.
Tiếp nối là nhận thức về căn tính dân tộc trong ta, là triết lí nhân sinh từ vốn văn hóa dân tộc ở môn “Đi tìm Việt nam (s) giữa thế giới”. Người học và người dẫn dắt cùng tiếp cận câu hỏi “ta là ai giữa thế giới này?” từ góc nhìn lịch sử và văn hóa.
Đấy là triết ngoài lề, triết “tích hợp”. Rồi đến học triết học “chính quy”, kiểu Tây phương với các thầy giáo ở đại học Edinburgh. Người học sử dụng khóa học trực tuyến trên Coursera để cùng nhau học tập với các giáo sư chưa một lần gặp mặt, cùng nắm bắt cái bản đồ nhỏ của thế giới triết học với các mảng miếng thuộc về tri thức luận, đạo đức học, triết học tâm trí, triết học khoa học, triết học ngôn ngữ, bản thể luận, và một chút siêu hình học. Hoạt động này được đính kèm sinh hoạt “Vui học triết” bên lề với chủ nhiệm vào buổi tối, chủ yếu là để “rã đông”, giữ một chút lửa thắc mắc để tiếp tục nhìn triết học với những cách tiếp cận khác nhau. Nhiều học viên đã thấy cách tiếp cận theo lối thực hành (học triết phải là học cách làm triết – doing philosophy), và thực dụng này là rất thú vị và mang lại trải nghiệm hữu ích chứ không phải căng não ghi nhớ ngồn ngộn dữ liệu đã tích tục từ hàng nghìn năm trước.
Ở một luồng khác, một giáo sư cao tuổi người Việt rất uyên thâm và đam mê với việc truyền bá triết học đã không ngại công sức để thử nghiệm dạy triết cho những người ngoài ngành, những người mà hầu như chưa từng đọc hết một tác phẩm triết nghiêm túc. Có thể mô tả trải nghiệm học tập đó như là một cách học triết triết kiểu ta, hơi mới một chút, có nỗ lực kéo sát xuống mặt đất hòng giúp người học “áp dụng” để giúp triết trở nên đời hơn và hữu dụng hơn. Mấy chủ đề hữu ích được đem ra “trưng bày”: hiện sinh, ngôn ngữ, liên văn hóa, bản thể luận, toán học. Có cái khó hiểu, có khái khiến người học òa lên sung sướng, nhưng cũng có cái khiến cho người học cay cú (“lớn đầu thế này mà không xử lí được vấn đề đơn giản thế kia”).
Thế là người học đã đi được một đường dài trên con đường học triết, nếu ai đó mải chuyện, thì đã kịp “bắt nhời” với một số lượng đáng kể các cụ: Bụt, Socrates, Lão Tử, Khổng Tử, Mặc Tử, Trang Tử, Descartes, Hume, Kant, Heidegger, Wittgenstein, Sartre, Freud, Dewey, Gettier, Putnam, Phạm Toàn…Ồ các cụ ấy đều quá cố cả, khó mà gặp được nếu không vào Libero. Nhưng ở đó còn có thêm những bằng xương bằng thịt để trao đổi nữa Nguyễn Vũ Hảo, Lê Huy Hoàng, Vũ Đức Liêm, Chu Hảo, Phan Đăng, Hoàng Phan Bảo Trung, Dương Trọng Tấn. Nói chuyện như thế hóa ra cũng nhiều đấy. Ấy vậy mà vẫn còn chưa hết đâu. Sẽ còn một tí nữa tri thức luận, một tí nữa triết học chính trị và luật pháp… Và biết đâu lại có ai đó như năm ngoái đi vào nghiên cứu triết học khắc kỉ để tự giúp mình vượt qua khủng hoảng và đưa vào bài tập lớn tốt nghiệp cuối khóa.
Trải nghiệm triết học như thế này cũng phải gọi là hơi bị phong phú rồi. Dù đa dạng, nó vẫn có một vài cái nét chung: nỗ lực luyện cho được một trí óc có khả năng nhìn sự việc đa dạng, rèn được óc phản biện, cũng như rèn được một cách tự học đa chiều đa phương (từ nhiều nguồn, nhiều người, nhiều dạng, nhiều nội dung) để gây dựng một nền tảng tư duy để tự mình bước đi tiếp trên con đường khai phóng bản thân mãi về sau.
Anh em Libero22 cứ đòi nối dài “Vui học triết” thêm nữa. Ban chủ nhiệm sẽ tìm cách thực hiện để đáp ứng nguyện vọng. Mấy bạn cứ sốt ruột “khi nào chủ nhiệm mở lớp triết học quản trị để anh em theo học”. Hàng loạt câu hỏi vẫn tiếp tục được đặt ra. “Sao không dạy triết Đông thêm nữa?” “Dạy thêm tí Phật học đi chứ ạ?”, “Việt Nam mình có nền triết học không?”… Thế là có dấu hiệu thành công rồi đấy: người học biết nhiều hơn sau khóa học, và còn muốn biết thêm nhiều nữa.
Tôi vui. Libero đã phá bỏ lời nguyền học triết – môn học hạng nhất để có được tri thức đích thực cho đời người. Nó không khó. Nó không vô ích. Nó không chán. Vui thật đấy.
[Phi lộ: Bài này được dịch từ Chương 15 cuốn sách The New Realities của Peter Drucker, in lần đầu năm 1989, tái bản 2017 của nhà xuất bản Roulledge. Đây là một trong những bài viết quan trọng nhất thể hiện tầm vóc và viễn kiến của Drucker về Quản trị. Nó không chỉ nhìn quản trị như là một danh mục các việc cần làm của một nhóm nhỏ trong tổ chức, nó đặt ra các câu hỏi mang tính triết lí quan trọng đối với Quản trị với tư cách rộng lớn hơn, như là một chức năng xã hội có tác động to lớn và tích hợp sâu vào nền văn hóa; và là một lĩnh vực tri thức có kỉ luật văn hóa độc lập đã thực sự tiến lên để đủ sức đứng ngang hàng với những lĩnh vực khai phóng truyền thống. Bài viết này liên tục được đăng lại trong các tác phẩm về sau của Drucker như Drucker Essentials 2001, Management 2008]
Chương trình đào tạo chuyên sâu về lãnh đạo (leadership) theo triết lí giáo dục khai phóng NeoLeader khóa đầu tiên đã kết thúc. Tôi thấy thật may mắn và biết ơn vì đã được cùng các bạn tìm hiểu sâu thêm về lãnh đạo. Với vai trò người thiết kế chương trình và trực tiếp đứng lớp hướng dẫn vài module, tôi cũng vỡ vạc ra nhiều điều. Tin tốt là lớp học thành công theo tiêu chí đơn giản hóa mà tôi coi là chìa khóa vàng trong dạy học: “Người học biết được nhiều thứ, muốn biết nhiều nữa sau khóa học”. Phần lớn học viên đọc nhiều hơn vài lần so với khả năng thường nhật. Họ đã có thể đặt ra những câu hỏi về những chỗ nghi vấn, và đưa ra những phản biện về điều đọc được (mặc dù còn nhiều điểm có thể nâng cấp tiếp). Có những học viên đọc đều mỗi tuần một cuốn, kể cả những cuốn khó xơi như Quân vương của Machieavelli, hay Binh pháp của Tôn Tử. Nhiều học viên đặt vấn đề “cần kéo dài khóa học thêm vài tháng nữa”, hoặc là tiếp tục duy trì sự học độc lập hoặc cùng nhau sau chương trình. Đó là điều đáng mừng. Tôi đã mời anh em học viên tiếp tục tham gia các hoạt động học tập và trao đổi trong khuôn khổ của NeoLeader và Libero về sau.
Khóa học đã hoàn thành nhiệm vụ mang lại một cái nhìn đa chiều về công việc lãnh đạo. Việc tiếp cận các phong cách lãnh đạo đa dạng (authentic leadership, wise leadership, agile leadership, transformational leadership, situational leadership, distributed leadership, servant leadership, followership…) và những nguồn tư liệu với những tên tuổi khác nhau thúc đẩy một lối tư duy phi tuyến, đa dạng hơn, sẽ rất có ích với thực tiễn cuộc sống và sự học hỏi tự lực về sau. Người học cùng lúc tư duy như một nhà lí tưởng chủ nghĩa (idealism), nhưng cũng lại phải nhìn cuộc sống như nó vốn đang là và hành động nương theo đó (realism)- phải thực tế.
Một chủ chương về cách học khai phóng mới chỉ bước đầu được hình thành. Những yếu tố về đọc sách có phản biện, rèn rũa tư duy phản biện, nâng cao khả năng tự học độc lập vẫn cần nhiều cải tiến. Chủ trương của chương trình là rèn luyện những intellectual leader – những nhà lãnh đạo có lí luận, có chữ nghĩa, với hình mẫu tiêu biểu là những nhà lãnh đạo hiền minh (wise leadership) – đề cao trí tuệ, cái tâm và đạo đức trong cách nghĩ – cách làm. Tri thức được chắt lọc và cách học để thúc đẩy sự phát triển trí tuệ (intellect) đích thực, chứ không chú trọng quá nhiều mẹo vặt (thường núp bóng những cái gọi là “kinh nghiệm thực chiến”).
Người học được tiếp xúc với các chuyên gia đa dạng: giáo sư triết học, chuyên gia lịch sử, chuyên gia thương thuyết, các giảng viên chuyên nghiệp và những nhà thực hành có kinh nghiệm trong các lĩnh vực khác nhau. Với thời gian ngắn 2 tháng, thật khó để thu xếp da dạng hơn. Quan điểm hòa trộn các chuyên gia khác nhau trong các lĩnh vực khác nhau kích thích những cách nhìn đa dạng – cũng là một đặc trưng của lối giáo dục khai phóng.
Về chủ trương giáo dục khai phóng trong phát triển sự hiểu biết và năng lực lãnh đạo, NeoLeader sẽ còn tiếp tục nâng cấp để mang lại những trải nghiệm học tập thú vị, và nâng cao hiệu quả học tập của học viên trong thời gian tới đây. Công thức vẫn đơn giản như thường lệ: cải thiện cách học, cải thiện cách nghĩ, cải thiện cách làm trong một tinh thần chủ đạo “tự học – tự giáo dục – tự làm ra chính mình”.
Cánh Buồm bắt đầu là một nhóm nhỏ chưa đầy chục người. Nó làm ra một đường lối giáo dục khác hẳn, với đầy đủ sách vở, chương trình, thực tiễn trường học, và một loạt người được huấn luyện để thực thi đường lối mới. Trong khi những chương trình hoành tráng khác tiêu hết nghìn tỉ này đến trăm tỉ khác đều không đạt được sự kì vọng.
FPT có 13 người khởi nghiệp, số ấy là đông thuộc loại kỉ lục trong đội hình những nhóm khởi nghiệp kinh doanh. Nay nở ra hơn sáu vạn người khắp năm châu.
Khởi nghiệp Agilead có 7 người, nay nở ra hơn ba trăm người trên toàn quốc sau vài năm.
Hầu hết sự thay đổi lớn trên đời đều xuất phát từ một nhóm nhỏ các thành viên năng động có năng lực và tinh thần chiến đấu rực lửa. Hầu hết chúng đều thiếu nguồn lực chính mà nó cần, và cũng chả có mấy điều kiện khác. Tài sản, công nghệ, tài chính, lượng khách hàng… là những thứ đến sau như hệ quả, không phải là thứ có đủ ngay từ ban đầu.
Nhỏ là một ưu điểm. Lớn chưa chắc đã được việc. Lớn thì thường là ít vui hơn. Nên ưu tiên hiệu quả, tác động hơn là kích thước; trừ khi kích thước chính là mục tiêu (nhưng ít khi là như vậy). Cơ bản là như thế.