Sau khi xem xong một video TED talk hay, học một bài học trên một nền tảng học tập trực tuyến, hoặc thậm chí là tham gia một khóa học trực tiếp, bạn không nên khép lại ngay (kể cả khi bạn đã vượt qua được các bài kiểm tra và nhận chứng chỉ hoàn thành khóa học), mà thực hiện một thao tác “đóng gói” cuối cùng để thực sự kết thúc khóa học. Đó là thao tác viết một bài reflection. Đây là cơ hội tuyệt vời để bạn củng cố lại những kiến thức đã học, lưu nó lại dưới dạng văn bản, và học hỏi sâu thêm, cũng như mở ra một vài hướng đi tiếp theo (học thêm, hoặc đem kiến thức ra áp dụng).
Báo đài đưa tin, ” JAL Covid-19 Cover” là dịch vụ mới nhất của Japan Airlines (JAL), áp dụng miễn phí cho mọi hành khách trên các chuyến bay quốc tế của hãng. Theo đó, hãng kết hợp với đơn vị lữ hành Allianz, đảm bảo chi trả chi phí xét nghiệm, y tế và chi phí cách ly trong trong trường hợp hành khách có kết quả xét nghiệm dương tính với Covid-19 trong suốt hành trình. “ [4], “Dù COVID-19 có gây thiệt hài về tài chính đến đâu, Japan Airlines cũng phải tuân thủ triết lý duy trì việc làm và giữ cho người lao động hạnh phúc.” [5]. JAL tìm mọi cách để bảo toàn lực lượng lao động của mình, từ việc gọi thêm vốn để có thêm tiền duy trì kinh doanh, tiến hành cải tổ và sẵn sàng vượt lên sau đại dịch, cho đến việc gửi nhân viên của mình sang một số đối tác theo các hợp đồng “cho mượn”. Mục đích cuối cùng là không để nhân viên thất nghiệp, trong bối cảnh ngành hàng không điêu đứng vì Covid, hàng trăm ngàn người mất việc. Đối với người chưa để ý thì hành động của JAL hơi lạ. Nhưng với người theo dõi JAL nhiều năm nay thì sẽ thấy nó chỉ đang trung thành với triết lí mà nó đã theo đuổi và đã giúp hãng hàng không quốc gia này vượt qua sóng gió của cơn khủng hoảng tài chính hơn một thập kỉ trước.
Chúng tôi đã khám phá ra cách thức tốt hơn để cộng tác trong các dự án liên ngành. Qua đó chúng tôi đánh giá cao việc:
Đặt câu hỏi trước khi trả lời, Quan sát trước khi đánh giá, Đổi góc nhìn trước khi nêu quan điểm, Tự phản tỉnh trước khi phê bình.
Con người có xu hướng nghĩ nhanh. Điều này dẫn đến những hệ quả không mong muốn. Các yếu tố bên trái thúc đẩy việc nghĩ chậm hơn. Chúng cải thiện những điều bên phải và do đó, nên được áp dụng một cách có ý thức và thật kĩ lưỡng.
Hãy áp dụng điều bên trái nhiều hơn so với những gì trực giác mách bảo bạn phải làm.
Chúng ta đang sống trong thời đại của mập mờ. Chữ A trong thuật ngữ VUCA là mập mờ. Chữ A trong thuật ngữ mới hơn TUNA vẫn là chữ ấy: Ambiguity là mập mờ. Một công ty khởi nghiệp trong thời đại TUNA thì lại càng mập mờ. Covid đặt nhiều thứ vào tình trạng “chả biết thế nào mà lần”. Mù mờ như xe đi trong màn sương trên Mã Pì Lèng mùa đông.
Trong lớp học NeoManager, nhiều học viên là các nhà quản lí không khỏi ngạc nhiên trước trải nghiệm tri thức tuyệt vời mà hoạt động reflection (phản tỉnh) mang lại. Có vài vị hỏi có bí kíp nào đặc biệt gì không, căn cứ nào để “bịa” ra hoạt động học tập tuyệt vời này. Chìa khóa ở đây chính là đường lối học tập trải nghiệm dựa trên sự phản tỉnh có chủ đích (reflective learning).
Có thể nói gần đúng đây là cách học của Phật, của Khổng Tử, của Lão Tử. Bằng cách quan sát thân/tâm/sự việc/vạn vật và tự rút ra bài học, rồi lại đối chiếu, chỉnh sửa và tiếp tục cải thiện sự hiểu biết thông qua thực hành để đạt được sự sáng suốt (wisdom) qua thời gian. Truyền thống học tập dựa trên kinh nghiệm và chiêm nghiệm này tiếp tục được truyền dạy cho đến ngày nay. Như trong các sách do Inamori Kazuo viết đã nhấn mạnh một “nguyên lí” để tu thân: phản tỉnh mỗi ngày. Tính ra, truyền thống này đã hơn 2500 năm rồi.
Covid19 buộc nhiều phải người làm việc ở nhà. Ngồi ở nhà, làm việc công ty; nhưng do ở nhà, nên thường phải làm việc nhà nữa. Vậy là cuộc sống-công việc hòa làm một. Ở công ty, yếu tố sao nhãng có thể là cậu đồng nghiệp hay buôn dưa lê và phàn nàn; ở nhà yếu tố sao nhãng có thể là đứa con nằng nặc đòi bố chơi cùng. Cám dỗ ở công ty là bị lôi vào một cuộc họp sôi nổi nhưng không ra kết quả gì, cám dỗ ở nhà có thể là chiếc sofa tuyệt đẹp ngả lưng xuống xem youtube đánh bay mất 1 tiếng đồng hồ quý báu. Những trở ngại cho công việc lúc nào cũng tồn tại, chỉ khác nhau hình thức thôi.
Làm việc ở nhà đòi hỏi mỗi người thành nhà lãnh đạo (bản thân, và gia đình), người tổ chức (công việc, không gian, tài nguyên làm việc) thay vì là một người làm việc được giao thuần túy. Đó là một cơ hội tuyệt vời để phát triển bản thân.
Thách thức lớn nhất của làm việc ở nhà thật hiệu quả chính là việc phải sắp xếp thật phù hợp lịch làm việc và sinh hoạt trong một không gian bó hẹp. Khi nào làm việc gì với ai. Thách thức lớn không kém là khả năng tự chủ để đưa mình vào kỉ luật làm việc trong khi đảm bảo sức khỏe và yêu cầu sinh hoạt gia đình.
Dịch giã mang đến nguy cơ thiếu hụt tương tác xã hội. Làm việc cùng nhau thông qua sự trợ giúp của công nghệ giao tiếp, công nghệ cộng tác thật may mắn lại trao cho mỗi người một cơ hội để vượt qua thách thức này. Nhờ nó chúng ta có kết nối với bên ngoài. Không còn được chạm tay, ôm ấp, nhưng vẫn có thể nghe thấy tiếng của nhau, có thể nhìn thấy mặt nhau, vẫn cùng nhau kiến tạo sản phẩm và giá trị. Chính nhờ vẫn còn làm việc, mà ta còn thấy mình có thêm giá trị, và thấy mình vẫn sống đầy đủ chứ không chỉ ngồi buồn bã chờ dịch qua.
Người làm việc ở nhà vẫn có thể tổ chức sinh nhật tập thể, liên hoan trà đá cùng nhau, tập thể dục giữa giờ cùng nhau, nói chuyện cùng nhau. Nhiều gia đình xuyên quốc gia đã thành thục việc này từ hai chục năm nay rồi. Nhưng cũng cần khéo léo quản lí việc giao tiếp trực tuyến để có không gian riêng tư vì làm việc với các nền tảng xã hội liên tục có thể bị nghiện và mất cảm giác về thời gian. Không ngừng chat về công việc lúc nửa đêm với đồng nghiệp đang bận cho con ngủ hoặc đang cần thư giãn có thể là do thái độ tích cực với công việc, nhưng cũng có thể là do đã bị nghiện giao tiếp xã hội hoặc mất khả năng quản lí thời gian. Điều đó có thể gây hại về sức khoẻ cho bản thân và người khác.
Làm việc ở nhà vẫn có thể hiệu quả vượt trội. Thế giới freelancer và cộng đồng phát triển phần mềm nguồn mở đã thành thục việc này mấy chục năm nay rồi. Đời sống và công việc phân tán vẫn có thể rất tuyệt vời. Nó phụ thuộc vào cách ứng xử của mọi người với thực tại mới ít đi lại, ít tiếp xúc. Nó khả thi, và là chuyện rất cá nhân.
PS: Agilearn và Học viện Agile vừa kết hợp cho ra một khoá học trực tuyến hỗ trợ người làm việc và quản lí từ xa, có thể rất hữu ích với những người lần đầu thực hành làm việc ở nhà. Xem ở đây.
Nguyên lí là một từ được dùng rộng rãi, có lẽ do nhiều người thấy nó quan trọng. Nhẽ ra nguyên lí phải có tính khách quan (tức là cái gốc, không thể bỏ được), nhưng hầu hết các thứ được gọi là nguyên lí lại có tính tương đối, không đầy đủ và có tính bối cảnh. Vì thế có thể gọi chúng là hệ “tiên đề” hay các “giả định” của ai đó. Khi đã gọi nguyên lí theo nghĩa giả định (assumptions) thì tức là niềm tin cơ bản, miễn phán xét đúng sai. Ta sẽ làm theo nó, chấp nhận nó, và tự nguyện để nó điều khiển mình. Và do đó, nó rất quan trọng và có tầm ảnh hưởng lớn tới cuộc sống của ta. Số lượng nguyên tắc thường không nhiều. Nhưng nó “cứng”, vượt thời gian. Cho nên, nếu có một danh sách nguyên lí đủ tốt, nó giúp ta làm việc linh hoạt trong bối cảnh. Nó giúp ta “lấy cái bất biến để ứng phó với cái biến động đa dạng”.
Nhiều người thông thái đã cất công đúc rút và kiểm nghiệm ra các bộ nguyên lí của riêng mình. Một số được đẽo gọt và kiểm chứng qua thời gian với nhiều bối cảnh đa dạng, một số thì không. Một số được viết ra, một số chỉ được truyền miệng. Ví dụ, đời làm việc năng động của Inamori Kazuo giúp ông đưa ra được một “triết lí” ngắn gọn và hữu hiệu để làm nền tảng cho một lối sống tích cực (Xem bản tóm tắt ở đây) . Nó được viết ra, lưu truyền rộng rãi và có cơ hội tốt để kiểm chứng tính hữu hiệu. Thử xem những gợi ý của ông để có một cuộc đời viên mãn và làm việc cho tốt:
Thành quả là do tích số của tư duy, nhiệt tình và năng lực
Tư duy thế nào, cuộc đời ra thế ấy
Luôn nuôi những giấc mơ đầy tham vọng, và bỏ toàn tâm toàn ý sống với giấc mơ ấy.
Luôn xác định rõ mục đích sống. Phải mài rũa tâm trí, mở rộng tâm hồn.
Hãy sống đúng đắn với tư cách của một con người. Đừng quên những bài học được dạy từ tiểu học: không nói dối, trung trực, không lừa gạt người khác, không tham lam.
Phục vụ những điều tốt đẹp hơn của nhân loại và thế giới với tâm thức vị tha.
Sống phản tỉnh mỗi ngày, để xem xét từng hành vi, sửa lỗi và cải thiện.
Sống nghiêm túc từng giây phút mỗi ngày.
Sống với động cơ không ích kỉ, và đức hạnh.
Sống với một trái tim thuần khiết và nồng ấm.
Luôn yêu công việc của bạn, không kể đó là việc gì.
Không nề hà những việc tẻ nhạt
Luôn sáng tạo trong công việc
Hãy là “trung tâm của cơn lốc” với sáng kiến và cam kết hết mình.
Ra quyết định đúng đắn, không ích kỉ
Bám sát hiện địa, hiện vật để giải quyết vấn đề
Làm hết sức mình vì đồng nghiệp
Không ngừng vươn tới sự hoàn hảo
Chỉ mua những gì chúng ta thật cần, đúng lúc
Nắm bắt vấn đề thật đơn giản, ngay cả khi đối mặt với những thứ phức tạp
Nhìn quanh, tôi nhận ra phần lớn người đọc bộ “nguyên lí” này thấy nó gần gũi và dễ đồng tình. Nhưng cũng có vài người có thể không đồng ý với một trong các điểm kể trên. Họ có thể thấy phần còn lại hữu dụng thì có thể bỏ đi vài chỗ, hoặc sửa đi cho vừa với lối nghĩ của bản thân. Nếu ai đó bỏ gần hết thì tức là hệ tư duy của người đó rất khác so với Inamori. Lúc đó, họ sẽ đi tìm những bộ “bí kíp” khác.
Nhìn rộng ra, bộ nguyên lí trên đây có thể coi là một tập hợp các giả định để gây dựng nên một tập hợp người có nền tảng nguyên tắc giống nhau về lối nghĩ lối sống. Nó tạo ra một cộng đồng văn hóa chung niềm tin, chung hệ giá trị, chung quy ước. Sẽ rất có ích khi một cộng đồng được gắn kết xoay quanh những yếu tố văn hóa chia sẻ như thế này.
Trên đường học hỏi của mình, ta sẽ bắt gặp nhiều “guru”, những “cao thủ”, những “danh nhân”, với nhiều bộ “nguyên lí khác”. Họ sẽ có những lời khuyên, trong số đó là các “nguyên lí”. Câu hỏi được đặt ra là có nên theo hay không, theo cái gì và không theo cái gì? Từ quan điểm hành dụng (pragmatic), chúng ta xem xét nó có hữu ích không bằng cách đặt câu hỏi: nếu tin và làm theo thì thế nào? Giả sử nếu tuân thủ nguyên tắc “sống với trái tim thuần khiết và nồng ấm” thì thế nào? Cuộc sống ta có tốt đẹp lên không, thế giới quanh ta có tốt đẹp lên không? Nếu tuân thủ “phục vụ những điều tốt đẹp hơn với tâm thức vị tha”, thì thế nào? Nó có mang lại cuộc sống hạnh phúc viên mãn không? Cân nhắc xong, ta có thể có một danh sách “nguyên lí” của riêng mình. Thời gian tiếp theo là dành cho chứng nghiệm. Bạn sẽ phải sống với những nguyên lí này, và quan sát tác dụng của chúng.
Bới cát tìm sò
Tôi cũng thử phác thảo về bộ nguyên lí tối giản của mình “Để làm việc cho tốt”, nó sẽ hao hao như thế này:
Luôn yêu công việc của bạn, dù đó là việc gì.
Có thái độ tốt, công việc sẽ tốt, kể cả những việc rất tẻ nhạt.
Cách bắt đầu một công việc tốt là tìm cách giải quyết vấn đề của chính mình.
Đặt được bài toán hay, sẽ có lời giải hay.
Làm cho vấn đề thật đơn giản, ngay cả khi nó rất phức tạp
Là “chủ sở hữu” của sáng kiến và cam kết hết mình, và sống ở thể chủ động (proactive).
Bám sát thực tiễn để ra quyết định hiệu quả.
Ra quyết định đúng đắn, không ích kỉ
Sáng tạo không ngừng
Cải tiến liên tục, vươn tới sự hoàn hảo
Nghỉ ngơi cũng quan trọng không kém bận rộn.
Khi đã mất hứng với một công việc, nghĩa vụ cuối cùng là bàn giao lại cho người có nhiệt tình và khả năng.
Nguyên tắc của bạn để làm việc cho tốt gồm những gì?
Covid19 đến đã quá nửa năm, nhưng cũng mới chỉ bắt đầu. Nó sẽ còn diễn biến gay cấn trong vài tháng một năm nữa. Nhưng tình hình kinh tế xã hội sẽ còn gay cấn thêm vài năm sau đó. Một cuộc khủng hoảng tầm cỡ này là chưa từng trải qua và không thể không có tác động trên diện cực rộng trong một khoảng thời gian tương đối dài, từ vài năm đến cả thập kỉ.
Với Covid19, thế giới bước vào thời kì Biến động cực độ (Turbulent), Bất định (Uncertain), Mới chưa từng thấy (Novel), và Mơ hồ (Ambiguous). Trong đó tính chất nhiễu động, bất ổn, lên xuống gập ghềnh theo ngày theo tuần là dễ dàng cảm nhận. Sáng thế này, chiều đã khác. Điều đó tạo ra hiệu ứng rất lớn tới tâm lí của con người cũng như là thách thức đối với bất kể tổ chức nào. Sau biến cố 11-9 ở Mĩ, người ta nhắc nhiều đến VUCA. Nhưng nay thì TUNA sẽ gọi đúng tên tình hình hơn, bởi tính chất nhiễu động ở diện cực rộng và mức độ rất cao.
Chúng ta phải chấp nhận một tiên đề là không còn được sống theo lối chắc ăn, kiểm soát mọi việc. Trong bối cảnh này, chúng ta phải chấp nhận rủi ro, vừa đi vừa dò đường (empiricsim), làm nhanh học nhanh và thích ứng nhanh (be agile), sẵn sàng tích cốc phòng cơ, tăng cường tư duy “xây đập” và gia cố đập để dự trữ, trong khi xây dựng một năng lực bền bỉ (resilience) để đương đầu với khó khăn, trong khi nuôi dưỡng tư duy phát triển (growth mindset) với lối nghĩ kiến tạo (hành động ở thể chủ động tích cực – proactive) để không ngừng tiến về một tương lai rất mù mờ nhưng lúc nào cũng đầy triển vọng. Điều đặc biệt là không quên học hỏi thật nhanh chóng và mạnh mẽ. Không thể lề mề trong bối cảnh TUNA này.
Biển động
Khủng hoảng tạo ra khó khăn, hàng trăm triệu người mất việc, doanh nghiệp mất đi phần nào khách hàng truyền thống. Nhưng nó cũng tạo ra cơ hội cho đổi mới, tạo ra cơ hội làm ăn mới.
Từ một thập kỉ trước, người ta đã thu ngắn thời gian hoạch định chiến lược xuống còn 3 năm vì không ai có thể đoán biết được chuyện gì sẽ diễn ra sau 3 năm. Còn trong bối cảnh Covid19 này thì một số học giả bắt đầu tư duy chiến lượng trong khuôn khổ 18 tháng là dài. Tính linh hoạt và thích ứng sẽ trở thành thống soái.
Chúng ta buộc phải nhìn lại một cách nghiêm khắc hơn với bản thân mình, xem xét lại thực tại, truy vấn các giả định và buộc phải có hành động tích cực thay đổi để tồn tại và chuyển mình.
Hơn lúc nào, ta phải nghĩ khác, làm nhanh hơn và thông minh hơn. Đưa nó thành cốt lõi của lối sống mới ở thực tại mới.
Sự học hỏi đỉnh cao không thể gồm toàn sự thoải mái hạnh phúc. Ta sẽ phải học những khái niệm khó hiểu, phải luyện những kĩ năng tay chân đòi hỏi sự căng cơ đau nhức mướt mồ hôi. Ta sẽ phải đối mặt với chuyện ngán đến tận cổ không muốn tập thêm.
Cái gọi là ra ngoài “vùng thoải mái” (comfort zone) chính là như thế. Không ra khỏi vùng thoải mái, thì không thể lên đẳng cấp mới được.
Trông người nghệ sĩ lúc luyện thanh hoặc tập đàn, rất vất vả và trần trụi. Khác xa lúc biểu diễn dưới ánh đèn sân khấu. Những đứa trẻ tập múa phải oằn lưng xoạc với giãn cơ, xương kêu răng rắc, chứ không thướt tha uyển chuyên như trên phim.
Các vận động viên thể thao cũng vậy. Những nhà khoa học, hay nhà quản lí cũng thế thôi. Không có ngoại lệ.
Đó là quy luật nghiệt ngã của luyện tập có chủ đích. Để vươn lên đến sự tinh thông, ta cần phải được đặt dưới một kỉ luật rèn luyện thực sự gian nan. Điều đó đòi hỏi chúng ta cần có quyết tâm lớn trong thời gian đủ dài. Trong chặng đường đó, chúng ta thường cần người đồng hành, có thể là một “bà mẹ Việt Nam anh hùng”, có thể là một ông thầy tâm huyết, có thể là đám bạn cùng tiến, và cần cả một môi trường cho việc luyện tập nữa.
