Trường học nào cũng có một cái gọi là thư viện, nhưng nhiều thư viện như lại rỗng sách. Có nơi rất nhiều sách nhưng lại đóng cửa không cho ai vào. Có chỗ nhiều sách, nhưng lại toàn sách không ai đọc được. Đấy đều là thư viện chết.Tôi có dịp ghé qua vài nơi như thế, và cảm nhận nói chung là rất đau lòng.

Ở đâu (và thời đại nào đó) không có sách thì được, chứ thư viện trường học của thời đại hiện nay không có sách thì chỉ có thể liên tưởng đến hình ành về sự xuống cấp của môi trường giáo dục, sự thờ ơ với sách vở chữ nghĩa, thờ ơ với nhiệm vụ giáo dục của chính đội ngũ đang làm nên những thế hệ tương lai của đất nước.

Có lập luận cho rằng thời này ai đọc sách, đầu tư vào thư viện làm gì? Còn bao nhiêu cái thiếu thốn, sao cứ phải đầu tư vào thư viện? Nói như thế là cẩu thả.

Không nên nghĩ rằng cứ bỏ ra vài triệu mua vài trăm cuốn sách xếp vào thư viện thì 100 học sinh phải vào đó cầm lên đọc mới được gọi là hiệu quả. Cái hiệu quả của thư viện nó không dễ đo đếm như thế.

Thư viện như là 1 một biểu tượng của môi trường tri thức. Có nó, sinh khí học thuật trong trường sẽ đổi. Dù cho chỉ một người ngồi trong thư viện đọc sách say mê cũng khác hẳn là cả trường không ai đọc sách. Tất nhiên bạn sẽ thích nhiều người đọc sách khi bạn đầu tư vào một thư viện, nhưng chỉ cần một người thầy đọc sách cũng có thể thay đổi cả trường. Không cần đếm phần trăm ở đây.

Thư viện như một lời nhắc nhở về khối tri thức khổng lồ, mà một người bất kì không bao giờ lĩnh hội hết được. Sự hiện diện của những cuốn sách chưa đọc trong thư viện như lời nhắc nhở về những điều mênh mông chúng ta chưa biết, đợi chờ chúng ta khám phá.

Thư viện như thể là một hạ tầng cơ sở cho việc tự học liên tục. Có nó, việc tự học dễ hơn, cả cho giáo viên lẫn học sinh. Nếu khéo sử dụng, thư viện còn có tác dụng lớn hơn bội phần so với các chương trình đào tạo tập huấn theo phong trào năm thì mười họa mới được tổ chức.

Nghĩ về thư viện trường học, nên tính tới cơ hội mà nó mang lại, hơn là những chi phí mà chúng ta phải bỏ ra.

Tất nhiên, tôi đang muốn nói đến những thư viện sống. Tức là nói đến những thư viện có sách, có người coi sóc, và có bạn đọc.

Cái mà một trường học cần, là một người có tâm chăm sóc cho việc đọc của cả học sinh lẫn đội ngũ giảng dạy. Có người đó rồi thì sẽ có các phần còn lại. Dễ thôi.

Tiền đầu tư cho cơ sở vật chất và sách vở có thể huy động từ cựu học sinh của trường, từ các nhà hảo tâm. Sách có thể được huy động từ các thư viện tỉnh/thành phố cho đến trung ương theo diện cho mượn. Các quỹ phát triển cũng thường có sách đem cho. Các câu lạc bộ cũng thường xuyên quyên góp sách. Rất nhiều.

Nhưng chỉ có người chăm sóc cho sự đọc mới nghĩ đến việc thúc đẩy việc đọc như thế nào để thư viện nó sống động. Câu lạc bộ đọc sách, workshop hướng dẫn đọc sách, hướng dẫn tìm kiếm thông tin và nghiên cứu, talkshow với tác giả, hội chợ sách, diễn thuyết về cuốn sách hay, giới thiệu sách của các giáo viên bộ môn về những cuốn sách hay cần nghiên cứu, tập viết sách … Tất cả những sáng kiến đó có thể khiến thư viện thành một trung tâm thông tin, hoặc một trung tâm dịch vụ công cộng về sách và tự học.

Sự năng động của một thư viện dưới sự chăm sóc tận tâm của các cô thủ thư yêu nghề là không giới hạn.Và khi đó, sự phát triển về học thuật của trường đó cũng có cơ hội phát triển không biết bao nhiêu mà kể.

Giảng dạy vừa có phần khoa học, vừa có phần nghệ thuật, và cả công nghệ nữa. Có lúc thì bạn sẽ cần khoa học giảng dạy hơn, lúc lại cần nghệ thuật giảng dạy hơn, lúc lại thực sự cần công nghệ giáo dục.

Khoa học của giảng dạy

Nó là khoa học ở chỗ có những nghiên cứu thực nghiệm chỉ ra làm thế này thì tốt làm thế khác thì dở. Hành động giáo dục dựa trên những sự thật được khoa học kiểm chứng. Khoa học ở đây chủ yếu bao gồm khoa học nhận thức, thần kinh học, tâm lí học, xã hội học giáo dục. Lấy ví dụ, các nhà nghiên cứu nói là việc dùng highlighter để bôi chỗ này gạch chân chỗ kia chả có tác dụng gì cả. Hay cái việc rất nhiều giáo viên thích làm là tóm tắt ý chính trong bài thực ra cũng ít tác dụng. Nếu biết những chuyện đó, thì giảng viên sẽ thôi không dùng mấy phương pháp không hiệu quả nữa.

Nó là công nghệ ở chỗ người ta thậm chí đã đẻ ra được một giải pháp kĩ thuật để trẻ con có thể đi từ chưa biết gì đến với các mục tiêu giáo dục một cách tương đối chắc chắn. Quy trình học tập tiêu chuẩn để ai thực hiện quy trình đó cũng có kết quả dự đoán được. Học lập trình trên Code.org chả hạn. Trẻ con cứ thế mà kéo thả, giáo viên chỉ cần theo dõi xem thỉnh thoảng nó vướng ở chỗ nào để thúc đẩy việc học. Đôi khi chỉ cần dừng học sinh lại một chút để giúp nó thu hoạch trước khi đi tiếp. Giáo viên không cần giảng giải gì nhiều. Thực ra, với trẻ con, càng giảng giải càng chết dở. Nhất lại là những If, For, Function.., quá khó để giảng, còn làm (như chơi) thì lại thực hiện được. Code.org đưa ra một giải pháp kĩ thuật để trẻ con có được tư duy cơ bản về computational thinking. Từng nội dung được thiết kế nhỏ để trẻ làm việc, từng chức năng của phần mềm được cân nhắc để việc làm đó được thực hiện dễ dàng, bên cạnh các chức năng để trợ giúp sự hướng dẫn từ người giáo viên. Đó chính là công nghệ giáo dục. Hay nói khác đi là một giải pháp giáo dục được thúc đẩy bởi công nghệ. Liệu có công nghệ dạy Scrum không? Có công nghệ dạy Java không? Có công nghệ dạy Kanban không? Có công nghệ dạy OKR không?

Nghệ thuật của giảng dạy

Nó là nghệ thuật ở chỗ, kể cả khi có quy trình tốt, dựa trên nguyên lí khoa học, thì người này làm vẫn không mang lại kết quả hoàn toàn giống người kia. Một giảng viên thạo việc sẽ triển khai một bài giảng được thiết kế sẵn hơi khác so với sinh viên sư phạm tập sự. Đôi khi bạn sẽ phải nói chuyện văn chương trước khi bắt đầu dạy code. Có lúc bạn lại phải bật nhạc rock lên trước khi bắt đầu một bài học chứ không phải là kể chuyện tiếu lâm. Khi nào, cái gì, với ai, ở đâu, bao nhiêu, như thế nào. Đó thực sự là nghệ thuật (art), hoặc chí ít ra là crafts. Bạn sẽ phải dùng wisdom, dùng trực giác – những thức được xây lên bằng trải nghiệm của chính bạn.

Khoa học thường thao tác trong những điều kiện rất giới hạn, không có bối cảnh.
Công nghệ thường chỉ đề ra được một vài đường đi “tiêu chuẩn” (Nhưng trong nhiều lĩnh vực, với sự lên ngôi về AI và sự sẵn sàng về Data thì có thể nó sẽ không còn như vậy nữa).
Trong khi đời sống đa dạng quá, đến mức “ngoại lệ” có khi lại là phần đa.
Đến lúc ấy, thì sự khéo léo và linh hoạt của người giáo viên thạo nghề được tích lũy qua nhiều năm học hỏi và phản tỉnh sẽ phát huy tác dụng.
Giảng viên học nghề dựa vào khoa học và công nghệ sẽ rút ngắn được nhiều thời gian bỡ ngỡ. Nhưng để tiến tới người giáo viên đỉnh cao, phần nghệ thuật của giáo dục sẽ phải phát huy vai trò của nó. Giáo viên sẽ luôn có chỗ đứng của mình, dù sống ở thế hệ Công nghiệp 1.0 hay 4.0.
Thử nhìn lại xem, bạn dùng được bao nhiêu khoa học, bao nhiêu công nghệ, bao nhiêu nghệ thuật trong bài giảng của mình rồi?

Con người vượt lên, thể hiện ở chỗ biết dùng công cụ, và không ngừng tạo ra được công cụ ngày càng tân tiến.
Các cuộc cách mạng công nghiệp, khác về chất chính là công cụ (hoặc dùng từ khác cụ thể hơn alf công nghệ).
Công cụ mang lại năng suất lao động khác biệt. Năng suất khác biệt tạo ra xã hội khác biệt.
Giảng viên cũng sẽ phải trang bị cho mình một túi khôn gồm các công cụ đủ dùng.
Có hai loại công cụ: hard tool và soft tool.
Có người nói “giáo viên giỏi chỉ cần 1 viên phấn và 1 cái bảng”. Vừa đúng vừa sai. Phấn và bảng là hard tool. Trong đầu giáo viên giỏi có cả đống soft tool không nhìn thấy.
Bạn có thể kể ra một đống hard tool: giáo trình, slide, máy tính, ipad, smartphone, moodle, turnitin, kahoot, blackboard, canvas, máy chiếu, tv, bảng tương tác, phần mềm nhận diện cảm xúc trong lớp học, chatbot trả lời tự động, phần mềm giả lập lái xe…
Soft tool cũng nhiều lắm: Bloom taxonomy để đặt mục tiêu và kiểm tra đánh giá, Dreyfus model để hướng dẫn dạy kĩ năng, growth mindset để cài đặt tư duy mới, kiến thức khoa học nền, tri thức ngành, know-how làm nghề, Gagne model để giảng bài, ARCS để thiết kế động lực, Learning Experience Canvas để thiết kế trải nghiệm học tập, Design Thinking để tổ chức học tập, project-based learning để tổ chức hoạt động học tập trải nghiệm tích hợp…

Túi đồ nghề của nhà giáo nên chứa tối thiểu những công cụ gì? Những nhà huấn luyện cần dắt túi những gì?
Gợi ý: có thể bám vào khung PLOC của nhà quản lí. Hãy nhặt đủ các tool vào từng túi con con giúp bạn lập kết hoạch tốt hơn (Planning), Dẫn dắt tốt hơn (Leading), Tổ chức nguồn lực và hoạt động tốt hơn (Organizing), và Kiểm soát tốt hơn (Control). Đừng quan tâm tới tính đúng đắn của PLOC (every model is wrong), và quan tâm tới tính hữu ích của nó (..but some are useful).

Có toolbox cố nhiên là quan trọng, nhưng khả năng dùng tool và chế tạo ra các tool khác quan trọng hơn. Vì thế cốt ở tinh, không cốt ở đa.

Hôm nay tôi xin kể chuyện về một căn bệnh mà mình hay mắc phải, ngành tâm lí học của Tây gọi là “Illusion of competence”, còn ta dịch nôm ra là “ảo tưởng sức mạnh”.

Mới chỉ gần đây thôi, chừng hơn 4 năm gì đấy, tôi mới biết được là một cái guitar acoustic không phải là một cây guitar classic lắp dây kim loại (thay vì dây nilon). Thế mà tôi đã dám tưởng là mình “biết oánh đàn” trên 20 năm nay rồi. Cây guitar acoustic đầu tiên mà tôi sở hữu mới mua được hai năm, một cây Fender loại rẻ tiền dành cho dân nghiệp dư tập nhạc. Tôi cũng chỉ mới biết thế giới guitar tất nhiên không chỉ có mỗi hai loại ấy. Còn có guitar chỉ để chơi bass, lại có loại 5 dây phím lõm chơi nhạc tài tử và cả lương, lại có loại tận 12 dây mà Don Felder chơi Hotel California khiến dân tình say như điếu đổ, hay như loại guitar điện Strat tiêu chuẩn mà Mark Knopler khiến dân chúng phát rồ với bản Sultans of Swing trứ danh, còn bố Carlos Santana thì chơi hẳn một loại đàn có tên bắt đầu bằng Santana và theo sau là các loại suffix số hoặc tên nọ kia. Tất nhiên đó chưa phải là toàn bộ danh sách.
Đàn đóm rõ là món mà tôi thuộc dạng amateur chưa tích đủ 3000 giờ luyện tập có chủ đích (deliberate practices) để có thể dám phát biểu là tôi “biết chơi”. Có thứ khác tưởng tôi phải rất thạo, thế mà…

Đó là việc đọc sách.

Lần đầu tiên biết dùng index của tôi rơi vào năm 2007, tức quãng 10 năm trước. Lúc ấy tôi cũng đã đọc sách phải đến gần 20 năm và có lẽ đã đọc cả nghìn cuốn (gồm cả truyện tranh :D), làm thầy cũng đã vài năm. Ấy thế mà thời điểm tôi thực sự phân biệt được sách nào thuộc thể loại gì cũng mới chỉ gần đây thôi, chừng bảy tám năm gì đấy. Cũng là lúc tôi mò được cái How to read a book. Còn cái sự để ý đến “nghề đọc” cho nghiêm túc thì thực sự là mới chỉ được đâu đó 3-4 năm gì đó thôi.
Thân làm nghề dạy học, cũng từng học trường nọ trường kia, nhưng do cái phần phổ thông của mình nó tự do quá, cái phần Đại học nó lại ẩm ương và phóng túng quá, cho nên một số kĩ năng cơ bản bị lướt. Cái loại lướt lướt này khiến mình rơi vào “illusion of competence”, tức là cứ ngỡ mình đọc siêu, cứ ngỡ mình cũng không đến nỗi nào. Nhưng hoá ra mình nhầm to.
Mang tiếng là được 9 điểm triết học Mác Lê từ hồi năm 2000, nhưng hầu như cả đời đọc triết tính, sau khi trải qua cả hàng nghìn trang sách triết học, lại chưa đặt nổi một câu hỏi triết học nào. Tức là mình không hiểu gì về Triết cả. Thật là dốt không thể tưởng tượng được. Đọc như thế thật là phí sách, phí thì giờ. Điều này tôi mới thực sự biết được khi đọc chương sách “Cách đọc sách triết học” trong cuốn How to read a book của cụ Adler đã nhắc đến ở bên trên.
Kể ra tự học cũng có nỗi khổ riêng, chẳng ai chỉ cho mình sớm cái ngu dốt của mình. Đúng như nhà nghiên cứu gạo cội Cao Xuân Hạo từng viết về người tự học: kể cả khi nỗ lực bằng 10 lần, thì nguy cơ sai lầm vẫn còn lớn lắm.

Giữa bể tri thức mênh mông bể sở hiện nay và công cụ học tập đầy rẫy, cứ tưởng việc học dễ dàng lắm. Nhưng thực tế lại chẳng mấy khi màu hồng như vậy.

Tuy vậy, việc mắc bệnh ‘ảo tưởng sức mạnh’ có lẽ có tính quy luật. Nghiên cứu của Dunning-Kruger (còn gọi là Đường cong Tự tin Dunning-Kruger) mô tả diễn biến tâm lí của con người trước khả năng của mình: Lúc chưa biết gì thì cực kì tự tin (tôi biết rất chắc là như thế), lúc biết một tí thì lại mất hết cả tự tin (không biết là cái mình biết có đúng không, hay là sai), lúc biết rõ hơn mình biết cái gì và không biết cái gì thì mới dần dần tự tin trở lại với cái mình nói. Cho nên, chúng ta cũng không cần phải hoảng sợ nếu mình mắc bệnh “tự tin thái quá”.
Nhưng phàm là nhà đào tạo, hay là sếp, thì phải nắm được người học việc của mình đang ở trạng thái nào. Họ “ảo tưởng” là “đúng quy trình”, hay họ mắc bệnh nặng đã ngấm vào não nhiều năm. Điều đó rất quan trọng để thực hiện những biên pháp “can thiệp” đúng đắn.
Và trước nhất, cần tự đặt một cơ chế tự cảnh báo, để tự phát hiện khi nào mình có dấu hiệu “ảo tưởng sức mạnh” để không ảnh hưởng đến uy tín của mình hoặc gây hại đến người mình đang truyền thụ tri thức.