Người Việt chúng ta đã quen thuộc với những tên tuổi lớn của giáo dục thế giới như John Dewey, Jean-Jacque Rousseau, Jean Piaget, Lev Vygotsky, Howard Gardner, Maria Montessori, Waldorf Steiner, nhưng có lẽ còn chưa thật gần gũi với tư duy giáo dục của Mortimer Adler – một nhà giáo dục, triết gia giáo dục quan trọng nhất nước Mĩ thế kỉ 20.

Thực ra Mortimer Adler đã hiện diện ở Việt Nam ta từ lâu nhờ cuốn hướng dẫn đọc sách cho người đã biết đọc (How to read a book – được dịch ra với các tiêu đề khác nhau: Đọc sách như một nghệ thuật, Phương pháp đọc sách hiệu quả; đồng tác giả với Charles van Doren); và một cuốn sách khác ít được chú ý hơn: “Cùng suy nghĩ về những ý niệm lớn”. Tuy vậy, ít người biết ông có một sự nghiệp học thuật và giáo dục lừng lẫy, gây nhiều cảm hứng và tranh luận trong suốt nửa sau thế kỉ 20 cho tới ngày nay – nhất là cho những người quan tâm tới đổi mới hay cải cách giáo dục.

Sinh năm 1902 tại New York, ông sớm bỏ học năm 14 tuổi để viết báo và ban đầu đăng ký vào Đại học Columbia để cải thiện kỹ năng viết của mình. Chưa từng có chứng nhận tốt nghiệp phổ thông, ông đã vào đại học; nhưng ngay cả đến đại học, ông cũng không lấy được bằng cử nhân vì chưa bao giờ vượt qua bài kiểm tra bơi lội. Nhưng nhờ tài năng đặc biệt, ông đã lấy được bằng Tiến sĩ tâm lí học của Đại học Columbia từ khi 26 tuổi, nơi John Dewey đang làm giáo sư khi đó. Năm 1930, với sự kiện Robert Hutchins được bổ nhiệm hiệu trưởng trường đại học Chicago, Adler tới đó làm việc với vai trò giáo sư triết học luật pháp, và bắt đầu xây dựng Great Books cùng với Hutchins.

Trong nhiều thập kỉ, hai ông đã nỗ lực sắp xếp lại tri thức của nhân loại khi làm việc trong Ban biên tập của đại từ điển Britannica Encyclopaedia, nơi ông giữ ghế trưởng ban từ 1974 đến 1995. Trào lưu Great Books vào thời kì đó tạo ra một phong trào xuất bản kinh điển và cải cách giáo dục khai phóng trên khắp nước Mỹ. Năm 1952, ông sáng lập Viện nghiên cứu Triết học ở Chicago (Institute for Philosophical Research). Great Books, cùng với  bảng chỉ mục Syntopicon, Adler và cộng sự đã sắp xếp lại tri thức của loài người thành một hệ thống chặt chẽ, hữu hiệu cho việc học tập từ kinh điển, để tất cả mọi người có thể truy cập được vào tinh hoa tri thức của loài người, chứ không phủ bụi trong thư viện và chỉ dành cho một thiểu số đặc tuyển.

Đầu những năm 1980, ông dẫn dắt Nhóm Paideia gồm nhiều nhà giáo dục uy tín, đưa ra Đề xướng Paideia (Paideia Proposal) như là một cách tiếp cận cải cách giáo dục phổ thông mới cho Hoa Kì. Năm 1990, ông cùng cộng sự tiếp tục mạch chảy Great Books, khi tiếp tục sáng lập Trung tâm nghiên cứu Ý niệm Lớn (Center for the Study of the Great Ideas) ở Chicago. Ông mất năm 2001, để lại một di sản đồ sộ với hơn 50 cuốn sách, Tuyển tập Sách Lớn phương Tây (Great Books of Western World) 60 tập, cùng nhiều tuyển tập có giá trị và hàng loạt ý tưởng cho cải cách giáo dục về sau mà Đề xướng Paideia là một viên ngọc quý hiếm. Trọng tâm của Giáo dục Paideia là đưa ra một framework để hiện thực hóa lí tưởng “giáo dục tốt nhất cho tất cả mọi người“. Nền giáo dục đó không chỉ giúp thanh thiếu niên học cách kiếm sống, mà phát triển toàn vẹn trí tuệ nhân cách để sống một cuộc đời tốt đẹp.  Đó là một lí tưởng giáo dục càng ngày càng trở nên thiết yếu trong bối cảnh giáo dục bị cơ giới hóa, kinh tế hóa, nghề nghiệp hóa và dễ quên mất phận sự phát triển con người toàn diện (hoặc là đã mất tự tin vào khả năng đạt được điều đó). Trong một thế giới đang bị trí tuệ nhân tạo “xâm chiếm”, Giáo dục Paideia có thể là một gợi ý để tìm lại sự cân bằng.

Sau nhiều năm thực nghiệm với phương pháp của Adler dành cho người trưởng thành trong các chương trình giáo dục quản trị, lãnh đạo và giáo dục khai phóng tại Libero, nhất là chương trình Sách Lớn kiểu Việt Nam, Libero sẽ dịch và giới thiệu Tuyên ngôn Paideia trong thời gian tới làm tài liệu tham khảo cho người nghiên cứu và thực hành giáo dục Việt Nam. Cùng với việc nghiên cứu và thực hành cùng lúc triết lí giáo dục của John Dewey, chủ soái của dòng giáo dục tiến bộ (progressive education), việc nghiên cứu Adler và trường phái trường tồn (perenialism) có thể mang lại nhiều điểm bổ sung, cân bằng cần thiết cho một triết lí giáo dục khai phóng vừa hành dụng vừa trường tồn trong thế kỉ 21 đầy phức tạp và biến động này.

Bài sau, tôi sẽ giới thiệu cốt lõi triết lí giáo dục Paideia. Bạn mến đón đọc.

—

Phụ lục: 
Phần dưới đây là các tác phẩm đã xuất bản của Adler, mới chỉ rất ít trong số chúng được giới thiệu ở Việt Nam và nghiên cứu: 

  1. Dialectic (1927)
  2. The Nature of Judicial Proof: An Inquiry into the Logical, Legal, and Empirical Aspects of the Law of Evidence (1931, with Jerome Michael)
  3. Diagrammatics (1932, with Maude Phelps Hutchins)
  4. Crime, Law and Social Science (1933, with Jerome Michael)
  5. Art and Prudence: A Study in Practical Philosophy (1937)
  6. What Man Has Made of Man: A Study of the Consequences of Platonism and Positivism in Psychology (1937)
  7. St. Thomas and the Gentiles (1938)
  8. The Philosophy and Science of Man: A Collection of Texts as a Foundation for Ethics and Politics (1940)
  9. How to Read a Book: The Art of Getting a Liberal Education (1940), 1966 edition subtitled A Guide to Reading the Great Books, 1972 revised edition with Charles Van Doren, The Classic Guide to Intelligent Reading: ISBN 0-671-21209-5 — tác phẩm được dịch ra tiếng Việt: Phương pháp đọc sách
  10. Problems for Thomists: The Problem of Species (1940)
  11. A Dialectic of Morals: Towards the Foundations of Political Philosophy (1941)
  12. “How to Mark a Book”. The Saturday Review of Literature. July 6, 1940.
  13. How to Think About War and Peace (1944)
  14. The Revolution in Education (1944, with Milton Mayer)
  15. Adler, Mortimer J. (1947). Heywood, Robert B. (ed.). The Works of the Mind: The Philosopher. Chicago: University of Chicago Press. OCLC 752682744.
  16. Adler, Mortimer J. (1958), The Idea of Freedom: A Dialectical Examination of the Idea of Freedom, vol. 1, Doubleday.
  17. The Capitalist Manifesto (1958, with Louis O. Kelso) ISBN 0-8371-8210-7
  18. The New Capitalists: A Proposal to Free Economic Growth from the Slavery of Savings (1961, with Louis O. Kelso)
  19. The Idea of Freedom: A Dialectical Examination of the Controversies about Freedom (1961)
  20. Great Ideas from the Great Books (1961)
  21. The Conditions of Philosophy: Its Checkered Past, Its Present Disorder, and Its Future Promise (1965)
  22. The Difference of Man and the Difference It Makes (1967)
  23. The Time of Our Lives: The Ethics of Common Sense (1970)
  24. The Common Sense of Politics (1971)
  25. The American Testament (1975, with William Gorman)
  26. Some Questions About Language: A Theory of Human Discourse and Its Objects (1976)
  27. Philosopher at Large: An Intellectual Autobiography (1977)
  28. Reforming Education: The Schooling of a People and Their Education Beyond Schooling (1977, edited by Geraldine Van Doren)
  29. Aristotle for Everybody: Difficult Thought Made Easy (1978) ISBN 0-684-83823-0
  30. How to Think About God: A Guide for the 20th-Century Pagan (1980) ISBN 0-02-016022-4
  31. Six Great Ideas: Truth–Goodness–Beauty–Liberty–Equality–Justice (1981) ISBN 0-02-072020-3
  32. The Angels and Us (1982)
  33. The Paideia Proposal: An Educational Manifesto (1982) ISBN 0-684-84188-6 — sẽ được Libero dịch và xuất bản tháng 10 năm 2025 , tiêu đề Tuyên ngôn Giáo dục Paideia
  34. How to Speak / How to Listen (1983) ISBN 0-02-500570-7
  35. Paideia Problems and Possibilities: A Consideration of Questions Raised by The Paideia Proposal (1983)
  36. A Vision of the Future: Twelve Ideas for a Better Life and a Better Society (1984) ISBN 0-02-500280-5
  37. The Paideia Program: An Educational Syllabus (1984, with Members of the Paideia Group) ISBN 0-02-013040-6
  38. Ten Philosophical Mistakes: Basic Errors In Modern Thought – How they came about, their consequences, and how to avoid them. (1985) ISBN 0-02-500330-5
  39. A Guidebook to Learning: For a Lifelong Pursuit of Wisdom (1986)
  40. We Hold These Truths: Understanding the Ideas and Ideals of the Constitution (1987). ISBN 0-02-500370-4
  41. Reforming Education: The Opening of the American Mind (1988, edited by Geraldine Van Doren)
  42. Intellect: Mind Over Matter (1990)
  43. Truth in Religion: The Plurality of Religions and the Unity of Truth (1990) ISBN 0-02-064140-0
  44. Haves Without Have-Nots: Essays for the 21st Century on Democracy and Socialism (1991) ISBN 0-02-500561-8
  45. Desires, Right & Wrong: The Ethics of Enough (1991)
  46. A Second Look in the Rearview Mirror: Further Autobiographical Reflections of a Philosopher At Large (1992)
  47. The Great Ideas: A Lexicon of Western Thought (1992)
  48. Natural Theology, Chance, and God (The Great Ideas Today, 1992)
  49. Adler, Mortimer J. (1993). The Four Dimensions of Philosophy: Metaphysical, Moral, Objective, Categorical. Macmillan. ISBN 0-02-500574-X.
  50. Art, the Arts, and the Great Ideas (1994)
  51. Philosophical Dictionary: 125 Key Terms for the Philosopher’s Lexicon, Touchstone, 1995.
  52. How to Think About The Great Ideas (2000) ISBN 0-8126-9412-0  — được dịch ra tiếng Việt với tựa đề “Cùng suy nghĩ về các ý niệm lớn”
  53. How to Prove There Is a God (2011) ISBN 978-0-8126-9689-9

Tuyển tập do Adler chủ trì

  1. Scholasticism and Politics (1940)
  2. Great Books of the Western World (1952, 52 volumes), 2nd edition 1990, 60 volumes
  3. A Syntopicon: An Index to The Great Ideas (1952, 2 volumes), 2nd edition 1990
  4. The Great Ideas Program (1959–1963, 10 volumes), with Peter Wolff, Seymour Cain, and V.J. McGill [45][46]
  5. The Great Ideas Today (1961–77, 17 volumes; 1978–99, 21 volumes), with Robert Hutchins
  6. The Negro in American History (1969, 3 volumes), with Charles Van Doren
  7. Gateway to the Great Books (1963, 10 volumes), with Robert Hutchins
  8. The Annals of America (1968, 21 volumes)
  9. Propædia: Outline of Knowledge and Guide to The New Encyclopædia Britannica 15th Edition (1974, 30 volumes)
  10. Great Treasury of Western Thought (1977, with Charles Van Doren) ISBN 0412449900