[Đọc Phạm Quỳnh, nhiều chỗ tôi như gặp lại cái giọng biện luận của Fukuzawa Yukichi trong “Khuyến Học”. Dưới đây tôi chép ra một bài mà tôi rất thích, đăng trên Nam Phong tạp chí năm 1917, tức gần một thế kỉ trước. Nay đọc lại, thấy có rất nhiều điều thú vị và đáng suy nghĩ]
THẾ LỰC CỦA ĐỒNG TIỀN
Phạm Quỳnh.
Hai chữ kim tiền lầm người đời.
Một nhà văn sĩ nước Anh có nói một câu nửa hoạt kê nửa châm biếm rằng: “Tôi có một đồng xu trong túi là tôi làm vua thế giới trong vòng một xu”. Lời đó cực tả cái thế lực vô hạn của kim tiền.
Đồng tiền vẫn là có thế lực, mà đời nay lại là có thế lực lắm nữa, có thể nói cái thế lực đồng tiền bây giờ là cái thế lực mạnh hơn hết thảy, dù phép vua, dù lệ làng, dù lẽ cương thường, dù sức phong tục, cho đến lòng danh dự, sự ái tình là hai cái động cơ rất mạnh của người ta, cũng không gì là địch nổi, cũng không gì là mạnh bằng.
Bởi đồng tiền có thế lực vô song như vậy, nên người đời yêu, quí, trọng, thờ đồng tiền không gì bằng. Đồng tiền đã thành một vị thần tối linh ở đời này. Cái thần Tài là cái thần ngày nay cả thiên hạ đều sùng bái, dù bên Tây, dù bên Đông cũng vậy, mà nhất là cõi Nam thổ ta trong giữa thời đại bây giờ, vì ở đây sự sùng phụng, lòng tôn kính cái vị thần mới ấy thật đã đem đến cực điểm, và cách thờ thần cũng thật ngoan, thật khéo không đâu bằng.
Nay ta thử xét bởi sao mà đồng tiền có cái thế lực rất lớn, rất mạnh như vậy, và cái thế lực ấy có phải là chánh đáng không, cùng người ta đối với đồng tiền phải nên thế nào, nên cam tâm làm nô lệ, hay nên rõ mặt làm chủ nhân, nên để cho đồng tiền nó khiến mình hay nên ra tay khiến được đồng tiền. Bàn cho vỡ lẽ mấy điều đó tưởng cũng là một việc có ích cho phong hóa, giữa buổi trong quốc dân lòng trục lợi đương thịnh hành, làm mờ ám cả lương tâm.
