Scrum không có gì mới. Và sách viết về Scrum thì đầy. Sách hay cũng khối.

Ấy thế mà khi đọc “The Power of Scrum”-cuốn sách mới nhất của Jeff Sutherland (et al.) về Scrum, tôi vẫn không khỏi cảm thấy ngạc nhiên đầy thú vị. Dưới đây là mấy điều tôi rất thích ở cuốn sách này:

1. Sách viết theo lối kể chuyện, rất hấp dẫn, vừa học vừa giải trí được

2. Ngắn gọn, súc tích nhưng đầy đủ để hiểu Scrum một cách kĩ lưỡng trong từng bối cảnh. Đúng như tác giả gợi ý: chỉ cần đọc không quá ba giờ là xong.

3. Phần tóm tắt rất hữu ích cho người học, tăng tốc việc đọc và hiểu cuốn sách

4. Practical: đọc xong có thể áp dụng ngay

5. Rất thuyết phục: bạn sẽ bị thuyết phục dùng Scrum sau khi đọc xong.

Dạo này có một nhóm giáo viên ngồi quán cà phê trong Làng Sinh viên để đọc “Dân chủ và giáo dục“. Đang định viết review cho nó thì tìm thấy bài giới thiệu rất hay của nhà văn Ngô Tự Lập rồi (bạn có thể đọc ở đây). Thế nên thôi.

Đây là kinh điển thuộc loại must-read cho nhà giáo. Nếu “chịu” được ebook, thì đây mời bạn theo đường dẫn http://www.gutenberg.org/ebooks/852  để tải về hoặc đọc trực tiếp trên mạng.

Jerome, từ một tay lông bông, thích la cà quán xá, thích bóng đá hơn là học hành đã chuyển thành một sinh viên cừ khôi, kiểm tiến rất giỏi.  Tác giả Eran Katz đã kể về một chuyến khám phá cực kì thú vị về trí tuệ của một người Do Thái trên con đường khai phá trí tuệ bản thân. Chi tiết xin đọc ‘Trí tuệ Do Thái’ của Eran Katz, NXB Tri Thức, 2010. Còn dưới đây là “Năm nguyên tắc” và “Mười lăm gợi ý” của người Do Thái dành cho những ai muốn tiến bộ nhanh hơn trong việc học.

5 nguyên tắc
1. Nguyên tắc của trí tưởng tượng
Một điều vô lý có thể trở thành có lý nhờ vào sự trợ giúp của trí tưởng tượng sáng tạo.
2.Nguyên tắc của người sống sót
Thói quen và cảm giác thoải mái làm mọi thứ biến dạng. Hãy tiếp tục lang thang, cả về thể xác và tinh thần để trải nghiệm những điều mới mẻ.
Đứng bao giờ để mình cảm thấy hài lòng, thỏa mãn hay đạt đến độ thoải mái và đảm bảo về tài chính.
3. Nguyên tắc của sự hiểu biết
Để học tập mãi mãi hãy đưa ra những câu hỏi và không bao giờ được oci bất cứ điều gì là chuyện hiển nhiên.
4. Về sự nâng cấp
Chẳng việc gì phải phát minh ra một lọai bánh xe khác. Tốt hơn hết là dùng cái đã có sẵn nhưng theo cách phù hợp nhất với những nhu cầu của riêng mình.
5. Về nguồn cảm hứng
Hãy tự tìm cho mình một hình mẫu để bắt chước, bước những bước của người đó (nhưng không phải hoàn toàn mù quáng) và trên con đường đi, hãy thêm vào những cải tiến, sáng tạo của bạn thân.

15 gợi ý
1. Phải có niềm tin vào trí nhớ của mình và dựa vào trí nhớ đó
2. Hãy viết rõ ràng, bằng mực đen trên nền giấy trắng
3. Hãy học cùng một Hevrutha, nói to khi học và nói có ngữ điệu
4. Học trong lúc tản bộ hoặc đung đưa người và học trong tâm trạng vui vẻ.
5.Hãy học ở một nơi cho bạn nguồn cảm hứng, trái tim bạn phải muốn có mặt ở nơi đó.
6. Hãy tránh xa những điều phiền toái, chúng chỉ làm phân tán sự chú ý của bạn mà thôi.
7. Hãy áp dụng những phương pháp làm tăng khả năng tập trung: một lời cầu nguyện, một bài hát, hay bất cứ điều gì cho bạn đông cơ học tập
8. Hãy bắt đầu bằng một thứ gì đó dễ thôi nhưng phait thú vị
9.Thà học hai tiếng trong khi năng lượng dồi dào còn hơn là năm tiếng mà cơ thể mệt mỏi.
10. Khi học, hãy lướt cùng với con sóng của tài liệu học tập. Khi năng lượng đã cạn, hãy nghỉ giải lao và để đầu óc thảnh thơi hoàn toàn.
11. Hãy tóm tắt những khái niệm, ý chính bbằng nhữn từ chủ đạo có thể giúp khởi động trí nhớ của bạn sau này.
12. Hãy tạo ra một chuỗi các từ chủ đạo bằng một câu chuyện liên tưởng
13. Hãy sắp xêp scác thông tin một cách logic – theo nhóm và theo thứ tự thời gian, v.v.
14. Hãy sử dụng những từ viết tắt, những biểu tượng đối lập và biểu tượng song song.
15. Luôn luôn nhắc lại và ôn luyện thường xuyên.

Không có sự thành công lâu bền nào lại thiếu sự chuẩn bị kĩ càng. Việc dạy học đòi hỏi người dạy và cả người học có kĩ năng lập kế hoạch thật tốt để đạt được thành quả cao.

Nếu coi mục tiêu cuối cùng của việc dạy là giúp đỡ người học đạt được mức độ cao hơn của việc học và trưởng thành thì công tác lập kế hoạch trong giảng dạy bao gồm hai việc chính: tạo lập một kế hoạch trợ giúp toàn diện để người học đạt được mục tiêu đề ra của khóa học, và trợ giúp người học tạo lập một kế hoạch học tập khả thi để đạt được các mục tiêu đề ra của chính mình trong khuôn khổ của khóa học được cung cấp.

Về nhiệm vụ thứ nhất của việc lập kế hoạch, Ken Bain đã tổng kết được những câu hỏi quan trọng nhất cho nhà giáo để chuẩn bị tốt cho việc giảng dạy của mình, gọi tắt là bản hướng dẫn (checklist) mười ba câu hỏi liệt kê dưới đây.

Mười ba câu hỏi chuẩn bị (Ken Bain)

1. Khóa học của tôi sẽ giúp sinh viên trả lời những câu hỏi quan trọng nào, hoặc khóa học ấy sẽ giúp họ phát triển những kĩ năng, khả năng , và phẩm chất nào; và bằng cách nào tôi sẽ khuyến khích sinh viên của mình quan tâm đến những câu hỏi và những khả năng ấy?

2. Sinh viên phải có hoặc phải phát triển những khả năng suy luận nào để trả lời những câu hỏi mà khóa học nêu ra?

3. Những mô hình nhận thức nào sinh viên có thể mang theo mà tôi muốn họ thách thức? Bằng cách nào tôi có thể giúp họ kiến thiết sự thách thức về phương diện tri thức đó?

4. Sinh viên nào của tôi sẽ cần phải hiểu những thông tin nào để có thể trả lời được những câu hỏi quan trọng của khoa học và thách thức những giả định của họ? Bằng cách nào họ sẽ có được những thông tin ấy một cách tốt nhất?

5. Đối với những sinh viên gặp khó khăn trong việc hiểu câu hỏi cũng như trong việc sử dụng chứng cớ và suy luận để trả lời các câu hỏi đấy thì tôi sẽ giúp đỡ họ như thế nào?

6. Bằng cách nào tôi sẽ khiến cho sinh viên của tôi đương đầu với những vấn đề mâu thuẫn nhau ( có thể là kể cả những tuyên bố mâu thuẫn nhau về chân lí) và khuyến khích họ nắm bắt được ( có thể qua sự hợp tác làm việc ) những vấn đề ấy?

7. Làm sao tôi biết sinh viên của tôi đã biết những gì và trông đợi những gì từ khóa học ,và làm sao tôi hòa giải những khác biệt giữa những mong muốn của mình và mong muốn của SV.

8. Làm sao tôi có thể giúp sinh viên học được cách học, cách khảo sát và đánh giá chính việc học và suy nghĩ của họ, cũng như cách đọc [các tài liệu] có hiệu quả hơn, có tính cách phân tích hơn, và một cách chủ động hơn?

9. Làm sao tôi biết sinh viên của tôi học được điều gì đó trước khi tôi đánh giá việc hoc của họ, và làm sao tôi cho ý kiến phản hồi trước khi có – và độc lập với – bất kì một sự kiểm tra đánh giá nào?

10. Tôi sẽ truyền đạt cho sinh viên của mình theo cách nào để duy trì được sự suy nghĩ của họ?

11. Bằng cách nào tôi sẽ giải thích rõ những tiêu chuẩn tri thức và nghề nghiệp mà tôi sẽ sử dụng trong việc đánh giá công việc của sinh viên, và giải thích tại sao tôi lại sẻ dụng những tiêu chuẩn đó? Bằng cách nào tôi sẽ giúp sinh viên của mình sử dụng những tiêu chuẩn đó để tự đánh giá những công việc của chính họ?

12. Bằng cách nào sinh viên và tôi hiểu được một cách tốt nhất bản chất, sự tiến bộ và chất lượng học tập của họ?

13. Bằng cách nào tôi sẽ tạo ra một môi trường học tập tự nhiên và có tính phê phán, ở đó tôi đưa những kĩ năng và thông tin mà tôi muốn dạy vào sinh viên bài tập ( những câu hỏi và nhiệm vụ) mà sinh viên sẽ thấy là hấp dẫn – những nhiệm vụ đích thực có khả năng khơi dậy sự tò mò, thách thức sinh viên suy nghĩ lại những giả định của họ và xem xét những mô hình nhận thức của họ về thực tại? Bằng cách nào tôi sẽ tạo ra một môi trường an toàn nơi đó sinh viên có thể làm thử, chấp nhận thất bại, nhận phản hồi, và thử lại?

Bằng cách trả lời cho những câu hỏi trên, nhà giáo không chỉ có được bản kế hoạch chi tiết nhất cho công việc giảng dạy của mình, mà còn biết được những việc làm cần thiết để thực thi thành công kế hoạch đó. Tuy nhiên, đó mới là sự khởi đầu. Mọi việc có giá trị hoàn toàn nằm ở khâu thực thi kế hoạch đó. Và vì vậy việc thiết lập kế hoạch phải hướng đến tính khả thi, sự linh hoạt và tính thích ứng với thực tế trong khoảng thời gian thực hiện kế hoạch. Do vậy, các chi tiết của việc lập kế hoạch giảng dạy và khả năng cập nhật những thay đổi trong thực tiễn dạy học cũng không kém phần quan trọng. Những chi tiết quan trọng nhất có thể kể đến:

Thiết lập mục tiêu của khóa học

Trước khi bắt đầu mọi việc cần xác định rõ mục tiêu của khóa học là gì. Thông qua đó, người dạy sẽ quyết định cần phải chuẩn bị những gì về mặt nội dung, hoạt động, bài tập, công cụ hay phương pháp luận giảng dạy, học tập và đánh giá để cùng học trò của mình đạt được mục tiêu đề ra. Việc thiết lập mục tiêu cẩn tính tới cả sự tương thích với tiêu chuẩn (như đề cương khóa học theo chuẩn quốc tế, hoặc theo quy chuẩn của nhà trường v.v.) và linh hoạt để phù hợp với sự đa dạng trong nhận thức cũng như tính cách của sinh viên.

Có được mục tiêu tốt và rõ ràng, truyền đạt rõ ràng và thảo luận liên tục mục tiêu đó với học trò sẽ đóng góp phần không nhỏ vào sự hiệu quả của việc học. Để có được mục tiêu tốt, có thể nhà giáo sẽ phải nhìn xa hơn bản thân khóa học mình triển khai, mà phải nhìn vế phía quá khứ để biết khóa học này sẽ là tiếp diễn của cái gì, và nhìn về tương lại để biết khóa học có thể mang lại điều gì hữu ích cho việc học tập và làm việc của người học sau khi kết thúc khóa học.

Mặc dù mỗi khóa học có thể chỉ có vài mục tiêu chính yếu, ví dụ như một khóa học nhập môn lập trình có thể có mục tiêu đại thể như sau:

Kết thúc khóa học này, sinh viên có thể

• Nắm vững vai trò của máy tính trong việc góp phần giải quyết các bài toán thực tiễn
• tự tin với khả năng viết được các chương trình máy tính nhỏ nhưng hữu ích trong cuộc sống.
• có được kiến thức cơ bản để tiếp tục khóa học nâng cao “Kĩ thuật lập trình”.

Tuy vậy, mục tiêu đó thường phải được chi tiết hóa thành các mục nhỏ hơn, bám sát thời khóa biểu để cả người dạy và người học cùng cộng tác đi đến cái đích cuối cùng. Để đạt được hiệu quả tốt trong việc xác lập mục tiêu, ta có thể sử dụng Phân loại Bloom để cụ thể hóa các mức độ của từng mục tiêu nhỏ.

Đối với các khóa học đóng gói tiêu chuẩn (theo dạng chuyển giao chương trình hoặc theo chuẩn của hiệp hội) thường nhà giáo phải tuân thủ rất chặt chẽ quy định của khóa học, trong đó có cả mục tiêu của khóa học. Vì thế nhà giáo ít có điều kiện để thay đổi hay tùy biến mục tiêu của khóa học. Thay vào đó, nhà giáo cần chi tiết hóa cách hiểu và phác thảo cách đạt được mục tiêu đó cùng với sinh viên của mình.

Một việc không kém phần quan trọng trong việc thiết lập mục tiêu là phải làm cho sinh viên hiểu rõ mục tiêu và cách thức cơ bản để đạt được mục tiêu đó của khóa học. Chỉ với sự hiểu biết rõ ràng và chi tiết về mục tiêu khóa học, sinh viên mới có thể tự định hướng cho các hoạt động học tập của mình để đi đến đích. Hơn nữa, sinh viên cần có đủ hiểu biết về các phương tiện để đạt được mục tiêu đó theo cách thức đặc thù, hiệu quả liên quan tới khóa học. Một trong các phương tiện mang tính cốt lõi chính là khả năng đọc có chất lượng. Nhà giáo rất hay mắc phải lỗi thường gặp là giả định sinh viên có khả năng đọc hiểu tốt các tài liệu mình đưa cho họ; nhưng thực ra không phải. Kĩ năng đọc tài liệu chuyên ngành (hoặc đặc thù) không phải luôn luôn sẵn có trong mỗi sinh viên. Nói rộng ra, để học được một khóa học nào đó, có khi sinh viên cần được trang bị một bộ các kĩ năng mềm cần thiết, và chúng hiển nhiên là không tự nhiên có sẵn.

Hiểu rõ sinh viên

Thực hiện song song với việc xác lập mục tiêu là chuẩn bị dữ liệu về sinh viên – đối tượng trung tâm của khóa học. Việc này sẽ giúp nhà giáo chủ động hơn trong việc điều chỉnh tốc độ, phương pháp và dung lượng nội dung trong quá trình giảng dạy để thích hợp với người học cũng như nhằm đạt hiệu quả cao nhất trong việc giảng dạy và hỗ trợ sinh viên học tập.

Sinh viên đến với khóa học có thể có thành phần rất đa dạng: người hoàn toàn mới với nội dung của khóa học, người đã có một chút kinh nghiệm với khóa học, các kĩ sư lành nghề muốn đến học hỏi thêm một chút thông tin mới, các nhân viên bị ép buộc đi học theo diện đào tạo của công ty, các sinh viên hoàn toàn bị động do sự thu xếp của gia đình, v.v. Động cơ của từng sinh viên là rất khác nhau đòi hỏi phải có sự phân loại tương đối và kế hoạch thích ứng trong các hoạt động giảng dạy và học tập.

Các dữ liệu về sinh viên có thể thu thập được trong quá trình sinh viên nhập học hoặc trực tiếp khảo sát trên lớp. Mặc dù việc tìm hiểu sinh viên không hề đơn giản, nhưng cần phải hoàn thành càng sớm càng tốt. Vì nế để đến giữa khóa học ta mới biết được sinh viên cần gì khi tham dự khóa học thì thông tin đó ít có giá trị sử dụng.

Dưới đây là một số câu hỏi quan trọng để tìm hiểu thêm thông tin về sinh viên, động lực học tập và sơ bộ về kĩ năng của sinh viên:

• Lý do để tham dự khóa học của sinh viên là gì?
• Sinh viên mong đợi điều gì khi tham gia lớp học?
• Người học hiện đang làm gì?
• Phong cách học tập của sinh viên là gì?
• Có sinh viên nào không thể mô tả cách học tập của mình hay không?
• Trước lớp học này sinh viên đã học lớp nào tương tự thế chưa?
• Sinh viên đã có thành tích nào trong học tập hay công việc trước đó hay không?

Để trả lời các câu hỏi trên, có khi chỉ cần khảo sát hồ sơ sinh viên là nắm được cơ bản, có khi ta phải thực hiện một số bài survey nhỏ sử dụng bài test Myer-Briggs để nắm được tâm lí và tính cách người học, hoặc sử dụng một bài Quiz nhanh để kiểm tra kiến thức của sinh viên, hoặc có một hội thoại ngắn với sinh viên để thu thập dữ liệu.

Căn cứ trên các cứ liệu thu được, nhà giáo có thể điều chỉnh kế hoạch giảng dạy cho phù hợp. Ví dụ, nếu trong lớp có sinh viên đã đạt giải olympic tin học toàn quốc đi học với mục tiêu cao hơn thì có thể tăng khối lượng công việc độ khó của các hoạt động học tập; nếu là nhân viên đã nắm được cơ bản thông tin về khóa học thì việc học lại cần phải tập trung vào các bài tập tình huống để rèn luyện khả năng ứng dụng của khóa học hoặc rèn luyện thêm với mức độ chi tiết cao hơn để thi đạt các chứng chỉ chuyên ngành; với các sinh viên có nền thấp lại cần các chăm chút chi tiết về các kiến thức và kĩ năng nền tảng; hay đối với các sinh viên bị động không có động lực thì cần chăm chút để đánh thức sự ham học v.v.

Cũng trên cơ sở như vậy nhà giáo có thể thiết lập các nhóm làm việc hiệu quả hơn. Ví dụ: khóa học đào tạo phương pháp sản xuất phần mềm Scrum gồm rất đối tượng khác nhau đến tham dự với các công việc chuyên biệt gồm giám đốc điều hành, sinh viên mới ra trường, lập trình viên lâu năm, chuyên viên kiểm thử, nhân viên đảm bảo chất lượng. Đến với khóa học Scrum, người học có nền tảng rất khác nhau và có mục đích khác nhau khi tham dự khóa học: tìm hiểu kĩ hơn về quy trình làm phần mềm, áp dụng cho công ty mới thành lập, cải tiến hiệu quả công việc hiện tại của nhóm, hay cải tiến năng lực cá nhân v.v. Thông qua việc nắm bắt được thông tin cơ bản của lớp học, huấn luyện viên có thể sắp xếp các học viên vào các “công ty ảo” với đầy đủ các phòng ban chức năng để bắt đầu quá trình học tập qua trải nghiệm phương pháp mới trong suốt khóa học. Cũng có lúc, các bài tập chỉ dành riêng cho đội ngũ quản lý.

(Tiếp phần 2)

Tiếp theo  Phần 1, Phần 2

David Kolb đã giới thiệu một mô hình học tập dựa trên trải nghiệm (experiential learning, thường được biết đến với cái tên Chu trình học tập Kolb) nhằm “quy trình hóa” việc học với các giai đoạn và thao tác được định nghĩa rõ ràng. Thông qua chu trình này, cả người học lẫn người dạy đều có thể cải tiến liên tục chất lượng cũng như trình độ của việc học. Đây là một trong số các mô hình được sử dụng rộng rãi nhất trong việc thiết kế chương trình học, thiết kế bài giảng, trong việc huấn luyện cũng như trong các hướng dẫn  học tập cho các khóa học sau phổ thông.

Chu trình học tập Kolb gồm bốn bước được mô tả như hình dưới đây:

Chu trình học tập Kolb

Trong đó, Kolb khuyến cáo trình tự của việc học theo mô hình học tập thực nghiệm cần tuân thủ trình tự của Chu trình, nhưng không nhất thiết phải khởi đầu từ bước nào trong Chu trình. Tuy nhiên Kolb dựa trên giả định quan trọng về việc học: tri thức khởi nguồn từ kinh nghiệm, tri thức cần được người học kiến tạo (hoặc tái tạo) chứ không phải là ghi nhớ những gì đã có. Cần vận dụng đúng Chu trình Kolb để có thể phát huy hiệu quả.

Kolb và các nhà nghiên cứu khác đã đi xa hơn khi nhận thấy rằng, với sự lựa chọn điểm khởi đầu và thiên lệch sự tập trung vào một giai đoạn nào đó sẽ cho thấy phong cách học tập của từng người (hoặc từng môn học).

Quan điểm cơ bản trong mô hình học tập dựa trên kinh nghiệm này là người học cần thiết phải phản tỉnh (reflect, từ khác: chiêm nghiệm) trên các kinh nghiệm của mình để từ đó khái quát hóa và công thức hóa các khái niệm để có thể áp dụng cho các tình huống mới có thể xuất hiện trong thực tế; sau đó các khái niệm này được áp dụng và kiểm nghiệm trong thực tế để thấy được sự đúng-sai, hữu dụng-vô ích,v.v. ; từ đó lại xuất hiện các kinh nghiệm mới, và chúng lại trở thành đầu vào cho vòng học tập tiếp theo, cứ thế lặp lại cho tới khi nào việc học đạt được mục tiêu đề ra ban đầu.

Chu trình này yêu cầu người học có một kỉ luật trong việc học thông qua việc lên kế hoạch, hành động, phản tỉnh và liên hệ ngược trở lại các lý thuyết.

Dưới đây là mô tả chi tiết hơn về các bước trong Chu trình Kolb:

Kinh nghiệm Rời rạc (Concrete Experience)

Người học có thể đã đọc một số tài liệu, tham dự bài giảng, xem một số video trên Internet về chủ đề đang học tập, hoặc đã thử làm thử theo hướng dẫn của một số bài giới thiệu nhập môn (tutorial) về chủ đề cần học, hoặc tự mình mò mẫm trong giây lát với máy móc trong phòng lab v.v. Tất các các yếu tố đó sẽ tạo ra các kinh nghiệm nhất định cho người học. Và chúng trở thành “nguyên liệu đầu vào” quan trọng của quá trình học tập. Tuy vậy, kinh nghiệm quan trọng nhất là những kinh nghiệm mà các giác quan của con người có thể cảm nhận rõ ràng được (sensory experience).

Thông thường, người học dạng “hời hợt” (surface learning) thường chỉ dừng lại ở các kinh nghiệm đó, ghi chép lại và chờ cho tới kì thi và kết thúc việc học. Theo gợi ý của Chu trình Kolb, đó mới chỉ là sự khởi đầu.

Quan sát có suy tưởng (Reflective Observation)

Người học cần có các phân tích, đánh giá các sự kiện và các kinh nghiệm đã có. Sự đánh giá này cần mang yếu tố “phản tỉnh”, tức là tự mình suy tưởng về các kinh nghiệm đó, xem mình cảm thấy thế nào, có hiểu được hay không, có thấy nó hợp lý hay không, có thấy nó đúng hay cảm thấy nó “có gì đó không ổn”, có quan điểm hay thực tế nào đi ngược lại với các kinh nghiệm mình vừa trải qua hay không, v.v. Đối với việc học, việc suy tưởng hàm ý sâu sắc rằng ta phải luôn tự hỏi và tự trả lời “việc học có tiến triển tốt đẹp hay không?”, và thuần túy sử dụng trực giác để trả lời câu hỏi đó. Trong quá trình suy ngẫm, và xa hơn nữa là ghi lại các suy tưởng ấy theo một cách tự nhiên và tự thân, ta sẽ rút ra được các bài học cũng như định hướng mới cho chặng đường học tập tiếp theo thú vị và hiệu quả hơn. Đối với việc dạy, nhà giáo sử dụng kĩ thuật tương tự áp dụng cho việc dạy của mình, và cho việc học của học trò để có được các phương án và hành động hiệu quả hơn. Một số hình thức suy tưởng (reflection) vận dụng sâu hơn các hình thức tra cứu, phân tích, tổng hợp từ nhiều nguồn, đưa ra các đánh giá về kinh nghiệm vừa trải qua. Khi suy tưởng, chúng ta sẽ “tham gia” sâu hơn vào quá trình, bản thân điều đó cũng đã giúp đỡ rất nhiều cho việc học tập. Với việc suy tưởng có chất lượng, ta sẽ có được các cải tiến, nâng cấp, điều chỉnh cho tiến trình phát triển của việc học tập.

Khái niệm hóa (Conceptualization)

Sau khi có được quan sát chi tiết cộng với suy tưởng sâu sắc, người học tiến hành khái niệm hóa các kinh nghiệm đã nhận được. Từ kinh nghiệm, ta có các khái niệm, “lí thuyết mới”. Bước này chính là bước quan trọng để các kinh nghiệm được chuyển đổi thành “tri thức”, hệ thống khái niệm và bắt đầu lưu giữ lại trong não bộ. Không có bước này, các kinh nghiệm sẽ không thể được nâng cấp và phát triển lên một tầm cao mới hữu ích hơn mà chỉ là các trải nghiệm vụn vặt nhặt được trong tiến trình học tập hay thực hành.

Giai đoạn khái niệm hóa kết thúc bằng việc ta lập một kế hoạch cho cách hành động tiếp theo trong thời gian tới. Thông thường giai đoạn này được tiếp nối giai đoạn trước (Quan sát có suy tưởng) một cách tự nhiên bằng việc trả lời cho các câu hỏi quan trọng trong quá trình quan sát và suy tưởng – có thể coi như kết luận của toàn bộ quá trình suy tưởng, và giai đoạn tiếp theo sẽ là giai đoạn kiểm chứng kết luận đó có đúng hay không.

Thử nghiệm tích cực (Active Experimentation)

Ở giai đoạn trước, người học đã có một bản “kết luận” được đúc rút từ thực tiễn với các luận cứ và suy tư được liên kết chặt chẽ. Bản kết luận đó có thể coi như một giả thuyết, và ta phải đưa vào thực tiễn để kiểm nghiệm. Việc này hết sức quan trọng trong việc hình thành nên tri thức thực sự. Theo Kolb và những người theo đường lối tạo dựng (hay “kiến tạo” – constructivism), chân lí cần được lĩnh hội, hoặc kiểm chứng được. Đây là bước cuối cùng để chúng ta xác nhận hoặc phủ nhận các khái niệm từ bước trước.

Đối với việc học lập trình, ta có thể có một ví dụ cho việc thực thi Chu trình Kolb như sau:

Mục tiêu: làm chủ  kĩ thuật lập trình theo cặp (Pair-programming)

• Bước 1: Sau khi đọc đọc tài liệu về pair-programming, thử làm cặp với một người bạn, người học đã có những trải nghiệm ban đầu về pair-programing.
• Bước 2: Thảo luận với bạn học về cảm giác, quy trình và phối hợp khi lập trình theo cặp. Có chỗ nào không ổn. Ghi lại các cảm nhận quan trọng, đọc lại giáo trình để xem mình làm có đúng không. Khi gặp chỗ không ổn thử lên mạng tìm kiếm cách cải thiện, tham khảo các thảo luận khác về lập trình theo cặp để rút ra kết luận. Ghi lại các suy tưởng đó vào một trang blog cá nhân hoặc một cuốn nhật kí học tập của riêng mình.
• Bước 3: Phác thảo Best Practices khi thực hiện pair-programming, ghi lại thành “Quy trình lập trình theo cặp”
• Bước 4: Thực hiện theo quy trình đã đề xuất, và lặp lại Bước 1.

Notes: Các nghiên cứu gần đây phê bình mô hình Kolb, vốn ra đời từ 1984, là quá đơn giản, hoặc quá lí tưởng, hoặc có khi không khớp với thực tế học tập của sinh viên và có phần thiếu hiệu quả trong nhiều lĩnh vực. Một số tác giả cho rằng việc học không nhất thiết phải tuân thủ kiểu tuyến tính như Kolb mô tả. Tuy vậy Kolb vẫn là một trong các hướng dẫn quan trọng cho người học, đặc biệt trong lĩnh vực “thực hành”. Đối với nhà giáo, ta có thể tiếp nhận Kolb với quan điểm phát triển và phê phán. Theo đó, tự mình phải suy tưởng về Kolb và đưa ra các gợi ý thích hợp cho môn học của mình; có thể nghĩ tới Chu trình Kolb như là một “gợi ý” hoặc một “mô típ học tập” hơn là một phương pháp thực hành cứng nhắc. Bạn đọc có thể tìm hiểu thêm các mô hình khác như các chu trình của Juch, Kelly hay của Pleiffer & Jones để so sánh với Kolb.

“Nhất tự vi tư” – Quên câu ấy đi

Con chữ do tự mình học lấy, không ai nhồi nhét được. Chừng nào còn rao giảng “Nhất tự vi sư” thì chừng đó Thầy còn đứng ở trung tâm của giáo dục. Nhưng cái rốn phải là Trò mới đúng.

Instructor 2.0

Thầy không phải là thầy theo nghĩa sư phụ – người cha, tức bề trên nữa, Thầy chỉ là người chỉ đường thôi. Quan niệm Thầy là Instructor tức là đổi chiều quan hệ Thầy trò từ quan hệ thẳng đứng – từ trên xuống – sang chiều ngang, người dẫn đường, người theo sau, và đi cùng. Dân chủ hơn. Một số Thầy đã yêu cầu Trò xưng “tôi” trong giao tiếp thầy trò. Đó mới chỉ là Instructor đời 1.0, bước thay đổi căn bản về Tư duy.

Version 2.0 của Instructor quy định phong cách làm giáo dục mới của người Thầy: thời của công nghệ dạy học, khoa học giáo dục và thời đại của đại chúng. Giáo dục muốn đại chúng phải tùy biến được, phù hợp với nhiều người hơn. Thế thì không thể nào không viện dẫn đến nghiên cứu về việc dạy và học, các ứng dụng về giáo dục học và công nghệ giáo dục để tối ưu hóa tiến trình giáo dục. Trước đây công sức 100% nhờ thầy, nên sức đáp ứng có giới hạn, 1 thầy – 20 trò, nay con số ấy có thể tăng lên 1-50 hoặc hơn thế nữa. Muốn thế cần dân chủ hóa nền giáo dục thêm nữa, đẩy nhiều trách nhiệm về người khác thay vì chỉ trông chờ vào người thầy. Trò phải lên phiên bản 2.0 và Thầy cần hỗ trợ của các công nghệ phụ trợ, trong đó có máy tính là thành phần chủ đạo.

Student 2.0

Sinh viên đời mới được quyền có chủ kiến về việc học của mình và phải biết tự chịu trách nhiệm về việc học của mình. Đồng thời phải biết được cách học tốt nhất; được cung cấp Công nghệ học tập để trợ giúp chính mình trong quá trình phát lộ khả năng cá nhân, tự lên kế hoạch và  theo dõi tiến trình học tập của bản thân. Trò đời 2.0 phải biết quên cái câu “Nhất tự vi sư đi” để tự mình hành trình trên con đường lĩnh hội tri thức. Trò đời mới phải biết Trải-nghiệm việc học như là một Trải nghiệm cuộc đời, chứ không phải là quá trình thu nạp thông tin một cách thụ động theo đường lối của ai đó. Bản thân Trò là một người Đã-trưởng-thành đang tham gia cái quá trình giáo dục ấy chứ không phải là Người-sẽ-trưởng-thành được nhào nặn bởi tiến trình giáo dục.

Class 2.0

Lớp học không phải là nơi truyền ý chỉ của tiền nhân, không chỉ là nơi truyền thông điệp của người thầy. Nó là thao trường của trí tuệ. Các thử thách, công cụ, phương pháp, lý thuyết, kĩ năng chỉ là thứ cung cấp cho sự luyện tập thật sự trong thao trường. Thao trường ở đây cần đủ khắc nghiệt, nhưng phải giữ được cái chất Thật của cuộc sống để nó không trở thành Nơi-chuẩn-bị cho cuộc sống mà là Nơi-cuộc-sống-diễn ra với một loạt các hoạt động đặc thù.

Curriculum 2.0

Khóa học được thiết kế với đầy đủ các yếu tố môi trường, giáo trình, phương pháp, người thầy và người trò tương thích với triết lý đổi mới để có thể thực sự trải nghiệm hoạt động tự trưởng thành của Thầy và Trò. Trung tâm của chương trình học có thể không hẳn là Trò, mà là không-gì-cả. Tất cả đều là một mạng lưới với vai trò không thể thiếu trong hệ thống. Môi trường là nơi đắm mình của các hoạt động, cần được thiết kế và duy trì tính tương thích với triết lý giáo dục mới, với Thầy mới và Trò kiểu mới. Giáo trình là cẩm nang hướng dẫn lộ trình cùng đi đến đích của Thầy và Trò, phương pháp là tinh thần của cuộc sống giáo dục, công cụ là cái xe chở tinh thần đó; Thầy và trò là người vận hành cỗ xe giáo dục của chính họ.

Environment 2.0

Không khí 2.0 phải toát lên từ cái bàn, cái ghế, tới cái máy tính hay những nhân viên không trực tiếp tham gia việc giảng dạy. Việc học là một hoạt động sống, nó cần có hệ sinh thái chứ không được cô lập. Không có môi trường thích hợp, giáo dục dễ sa vào bế tắc.

Center 2.0

= Student 2.0 + Instructor 2.0 + Class 2.0 + Curriculum 2.0 + Environment 2.0

(Bài đăng lại một entry ngày 20-11-2010)

Thời gian qua có nhiều người hỏi tôi về việc học Scrum và thi các chứng chỉ liên quan đến nó. Dưới đây là tổng hợp các bước mà một người học Scrum có thể tham khảo để nhanh chóng đạt được khả năng ứng dụng Scrum vào công việc của mình. Tôi tạm gọi nó là “Lộ trình Scrum”. “Scrum works for idiots” (Schwaber), bạn có thể bắt đầu ngay lộ trình này.

Road a head

1. Tìm hiểu Scrum là gì

Bạn có thể bắt đầu rất nhanh với các cắt nghĩa ngắn gọn trên một trang giấy với bài viết “What is Scrum?“, hoặc bài viết “Scrum là gì?“, để có được cảm giác về Scrum và rất nhiều câu hỏi.

2. Đọc kĩ và hiểu cặn kẽ các tài liệu nhập môn

Việc đọc và hiểu Scrum sẽ giúp ta nắm được các vấn đề cốt lõi và sớm tránh được các lỗi thường gặp không đáng có. Tuy nhiên, làm Scrum bạn không cần đọc quá nhiều. Hiện nay có hai tài liệu nhập môn quan trọng được dùng cho hầu hết các khóa đào tạo cơ bản về Scrum. Đó là “Scrum Guide” do chính tác giả Scrum cập nhật liên tục – đây là tài liệu chính quy về các thuật ngữ trong Scrum; và Scrum Primer với các hướng dẫn thực hành chi tiết hơn. Cả hai tài liệu này đã được Việt hóa. Bạn có thể tải về và đọc theo các liên kết dưới đây:

• Scrum Guide (bản tiếng Anh) ,  và bản tiếng Việt.
• Scrum Primer (bản tiếng Anh) và bản tiếng Việt.

Một cuốn sách khác với rất nhiều chi tiết về hướng dẫn thực hành cũng đã được HanoiScrum biên dịch, cuốn “Scrum và XP từ những chiến hào”, bạn có thể đọc nhanh để tìm kiếm các phương pháp thực hành tốt khi áp dụng Scrum.

Trong quá trình tự đọc, bạn có thể cần dùng Google rất nhiều để tìm hiểu thêm về các câu hỏi chưa được trả lời. Bên cạnh đó, bạn có thể tham khảo nhiều bài viết hướng dẫn, kinh nghiệm quý trên các trang “chính thống” về Scrum như www.scrumalliange.org hay www.agilealliance.org. Hanoi Scrum (www.hanoiscrum.net) đang có nhiều nỗ lực Việt hóa các tài liệu học tập agile và Scrum, sẽ là nguồn dữ liệu quan trọng cho người học.

Nếu đọc xong các cuốn sách này, khí thế hừng hực và muốn bắt tay ngay vào thực hành thì .. cứ làm luôn! Scrum cho phép bạn học hỏi và tiến bộ qua thực tiễn công việc (empirical) hơn là qua sách vở. Vì thế học Scrum qua công việc là cách làm … rất scrum :). Đừng chờ đợi đến lúc hiểu hết về Scrum mới bắt tay vào làm, điều đó là không thực sự cần thiết.

3. Tham gia một khóa học chính quy về Scrum, thi và trở thành thành viên của cộng đồng

Kiểm tra các khóa học trên Hiệp hội chính thức của cộng đồng sử dụng Scrum: http://www.scrumalliance.org/pages/scrum_certification hoặc http://courses.scrum.org/. Các khóa học này thường là đắt đỏ (trên USD700), và vì vậy bạn nên đặt mục tiêu rõ ràng trước khi quyết định trả tiền.

Ở Việt Nam, bạn có thể tìm học tại Tp. Hồ Chí Minh và Hà Nội.

Bên cạnh các khóa học chính quy trên, hiện nay nhóm Hanoi Scrum có tổ chức khóa học ngắn “Scrum Foundation” cho người mới bắt đầu. Bạn có thể đăng kí để học, miễn phí và chất lượng không quá tồi 😉

Ngay cả khi bạn đã thực hành Scrum một thời gian, việc tham gia các khóa học này vẫn mang lại nhiều giá trị. Bạn có cơ hội chuẩn hóa lại các hiểu biết của mình, đối chiếu và so sánh với những đồng nghiệp ở nơi khác, và học từ họ những kinh nghiệm quý báu. Qua các khóa học này, bạn cũng có thể thiết lập các mối quan hệ bằng hữu lâu dài và có giá trị.

4. Thực hành Scrum và chia sẻ với Scrum Buddies trong phạm vi địa phương hoặc toàn cầu

Nhiều người cho rằng, học thông qua cộng đồng là cách học tốt nhất, thực tế nhất; đặc biệt là cho người đang đi làm.

Nếu bạn đã học ít nhất một khóa học chính thức của ScrumAlliance.org thì bạn sẽ là thành viên của Hiệp hội này của cộng đồng, có tài khoản trên trang web và sẵn sàng chia sẻ kinh nghiệm với đồng nghiệp toàn cầu.

Tại Việt Nam, có hai nhóm tích cực với nhiều hoạt động (hằng tháng, thường niên) ở Tp. HCM (www.agilevietnam.org), và Hà Nội (www.hanoiscrum.net). Thông qua các nhóm thảo luận trên Facebook (/hanoiscrum; /agilevietnam), LinkedIn, và các sự kiện offline hằng tháng, bạn có cơ hội gặp gỡ, chia sẻ và trao đổi cùng nhiều người trong ngành phần mềm (CEO, PM, Developer, Tester, Scrum Master, Sinh Viên v.v.). Tại HCM bạn sẽ có cơ hội diện kiến Ken Schwaber qua Skype. Ông đã thực hiện một số buổi nói chuyện đầu tiên trong các sự kiện hằng tháng của Agile forum Vietnam, và sẽ tiếp tục có các hoạt động cộng tác tiếp theo. AgileVietnam và HanoiScrum sẽ tiếp tục tổ chức Agile Tour và các sự kiện “lớn” khác để cộng đồng có thể học hỏi và chia sẻ với nhau.

Bạn nên tới các sự kiện hằng tháng của các nhóm này để học tập, chia sẻ và xây dựng cộng đồng. Thông qua đó phát triển năng lực Scrum và agile của mình. Nếu bạn ở Đà Nẵng, Cần Thơ v.v. – những nơi chưa có nhóm sinh hoạt thì có thể tự mình thành lập một nhóm như vậy. Nếu bạn băn khoăn về cách tổ chức, tôi có thể chia sẻ kinh nghiệm với bạn.

5. Chọn cho mình một role ưa thích và sống cùng: Scrum Master, Product Owner, Scrum Developer, Scrum Professional hoặc Scrum Trainer.

Mỗi công việc đều đòi hỏi thời gian để thành thục, vì thế bạn cần đầu tư cho công việc bạn chọn lựa. Có thể sẽ mất thời gian vài năm để thuần thục role đó.

Với mỗi người, Scrum là một thứ gì đó riêng biệt:  framework, công cụ hay là một lối làm việc – lối sống. Bạn hãy tự tìm hiểu và cảm nhận nhé.

Dreyfus cho rằng, kĩ năng (ví dụ như kĩ năng lập trình chẳng hạn) sẽ trải qua năm mức độ trưởng thành: Ngây thơ (Novice) > Nhập môn (Advanced Beginner) > Có năng lực (Competent) > Thành thạo (Proficient) > Chuyên gia (Expert). Theo đó, mức thấp nhất thường thấy ở người bắt đầu từ con số không, trước khi học; mức cuối cùng có thể thấy ở những chuyên gia – những người đạt đến trình độ thuần thục về kĩ năng tới mức trực giác. Mô hình này chỉ ra rằng, để đạt được mức độ “Chuyên gia”, chúng ta cần phải tích cực luyện tập, tích lũy kinh nghiệm và không ngừng tiếp nhận và tiêu hóa các tri thức mới. Khác với “Phân loại Bloom” là một phương pháp khoa học, mô hình Dreyfus không quan tâm tới yếu tố “khoa học” mà tập trung vào “thực nghiệm” – tức là những quan sát thực tiễn để rút ra các điều bổ ích. Có thể Mô hình Dreyfus không mang lại nhiều giá trị học thuật, nhưng nó lại mang nhiều ý nghĩa thực tiễn và dễ áp dụng theo lối “tư duy thông thường” (common sense).

 i.        Non nớt (Novice)

Khi đi học lập trình mà chưa hề biết gì về máy tính, người học đang ở “đẳng cấp” “Ngây thơ”. Ở mức này, thầy giáo thường phải chỉ cho ta biết thủ tục chi tiết của tất cả mọi việc từ bật máy tính lên như thế nào, tắt đi làm sao, v.v. – những thứ lặt vặt nhất cũng phải quy trình hóa. Không có quy trình đó, ta thậm chí không dám sờ vào máy tính. Đặc trưng cơ bản của mức độ này là việc người học có nhu cầu tuân thủ 100% quy tắc và kế hoạch, không có bài tập yêu cầu “động não”.

Rõ ràng là ở mức Ngây thơ thì chưa thể làm gì được nếu thiếu cái “Hướng dẫn sử dụng”. Mà “Hướng dẫn sử dụng” thì không bao giờ mô tả hết các tình huống thực tiễn cả, nó thường hướng dẫn những thao tác thực hành cơ bản và dễ dàng nhất. Chúng ta luôn ở trạng thái “Ngây thơ” lúc khởi đầu, và có thể hài lòng với mức độ này nếu như chỉ cần dừng ở mức độ như vậy. Ví dụ như một người chồng lười nhác có thể chỉ cần dùng đúng một chức năng “hâm nóng” của lò vi sóng, mỗi tháng một lần. Thế là anh này nhìn vào bảng hướng dẫn vận hành trên máy và thao tác y như chỉ dẫn, chẳng cần nhớ đến mình vừa làm những gì. Anh chồng này hoàn toàn có thể hài lòng với “trình độ” đó. Nhưng với người học nói chung thì rõ ràng là không ai muốn dừng ở mức “Ngây thơ” cả.

  ii.        Nhập môn (Advanced Beginner)

Đến đây thì tức là người học đã trải qua cái khả năng  làm được việc mà kè kè cái “Hướng dẫn sử dụng” trong tay. Người học đã có thể nhớ cái thủ tục ấy, và giờ có thể linh hoạt hơn một chút trong hoạt động. Và có thể trong thực tế, một người ở trạng thái “Khởi đầu” có thể hành động khác thủ tục được mô tả trong “Hướng dẫn sử dụng” một chút. Ví dụ như: “Hướng dẫn vận hành máy tính” có mô tả:

• Để bật máy tính cần thực hiện các bước sau đây:
  • Cắm phích điện
  • Nhấn nút Power máy tính
  • Bật màn hình
  • Chờ máy khởi động

Nhưng người có chút kinh nghiệm có thể bật máy tính mà không tuân thủ cái quy trình đó: Cắm điện>Bật màn hình>Bấm nút Power> Đi uống nước trong khi chờ máy khởi động

Tuy nhiên, nếu màn hình máy tính đen xì, không lên được, thì Advanced Beginner sẽ ngồi chờ cả buổi hoặc cứ thực hiện đi thực hiện lại cái thủ tục trên và tự nhủ “Mình có làm gì sai đâu nhỉ?”. Mặc dù ở mức độ “Nhập môn”, người học được tiếp cận một số tình huống yêu cầu phải tư duy nhưng thông thường các yếu khái niệm chưa được liên kết lại, vì thế ít có khả năng trở thành “solid backgroud” để giải quyết các tình huống chưa gặp phải. Hầu hết các Advanced Beginner vẫn chưa có khả năng làm việc độc lập mà cần có sự kèm cặp của người có kinh nghiệm hơn, thường xuyên có yêu cầu trợ giúp. ví dụ…

  iii.        Có năng lực (Competent)

Làm việc lúc nào cũng có khả năng gặp rắc rối, vấn đề hay các ngoại lệ. Ở mức “Năng lực”, người học đã có thể thích ứng với các tình huống phức tạp hơn bao gồm nhiều hành động phức tạp hơn, nhiều dữ liệu hơn. Ở mức độ này, ta có thể giải quyết các vấn đề đó dựa trên những kinh nghiệm sẵn có; có khả năng lập kế hoạch nhỏ và triển khai công việc hướng đến mục tiêu. Lúc này ta bắt đầu hình thành các mô hình, hệ thống hóa các thói quen và bắt đầu có khả năng đưa ra các khái niệm sơ khai.

Ví dụ: bật máy lên mà không thấy màn hình hiện lên, có thể ta nghĩ đến màn hình hỏng, hoặc dây cáp chưa cắm, hoặc chưa vào điện hoặc cổng màn hình có vấn đề. Đó là những gì ta đã được học trong sách vở và có thể một vài lần làm việc với máy tính ta đã có chút kinh nghiệm đó. Lần theo các giả định đó, ta có thể giải quyết được vấn đề.

Ở mức này thì ta đã có thể “độc lập tác chiến” trong phạm vi hiểu biết hẹp, tự mình giải quyết nhiều trục trặc, và có thể hướng dẫn nhiều người khác. Tuy nhiên, ta chưa thể tự sửa lỗi cho mình được, và chưa có khả năng tự đánh giá mình.

Với lập trình viên (Junior Developer – đã hoàn tất việc học ở trường), diện “Có năng lực” là đông đảo hơn cả, đó là đội ngũ có thể tham gia vào quy trình sản xuất, tự mình hoàn tất công việc được giao, là người giải quyết vấn đề, ít khi là người phát hiện vấn đề. Ở mức độ này, kĩ năng bắt đầu trở nên thực sự hữu dụng.

iv.        Thành thạo (Proficient)

Ở mức độ “Năng lực”, ta có thể am hiểu sâu sắc về vấn đề, nhưng thường là tiểu tiết và vụn vặt, ta chưa thực sự nhìn toàn cảnh, trừu tượng hóa hoặc tổng quát hóa vấn đề. Ở mức độ “Thành thạo”, ta quan tâm đến ‘bức tranh lớn’ hơn là các tiểu tiết. Nhờ khả năng liên kết các vấn đề riêng lẻ, học hỏi kinh nghiệm từ chính mình và từ người khác, người Proficient có thể tự sửa sai, nâng cao chất lượng các hoạt động của mình. Bên cạnh đó, nhờ khả năng nhìn thấy bức tranh toàn cảnh mà người “Thành thạo” biết đặt độ ưu tiên cho từng công việc, biết tùy biến để thích nghi với hoàn cảnh, và có khả năng nhìn thấy các mẫu (patterns) hiệu quả trong mớ nhằng nhịt các kinh nghiệm đã biết. Đây là mẫu người mà các leader rất thích vì họ làm việc cực kì độc lập và năng suất thường rất cao (hoặc luôn luôn tiến bộ rất nhanh). Thường thì người Proficient có khả năng tự liệt kê các best practices trong lĩnh vực của mình. Ví dụ như Design Patterns, GoF đã thực sự giúp người khác tiết kiệm được thời gian và công sức khi viết ra danh sách 24 mẫu thiết kế– thực tế là các best practice khi thiết kế các hệ thống hướng đối tượng.

Ở mức này, người ta bắt đầu quan tâm đến việc thu lượm và tập hợp các best practices và mẫu (patterns).

v.        Tinh thông (Expert)

Đây là mức độ cao nhất của thang tiến bộ. Một trong các đặc điểm nổi bật nhất thường thấy ở Expert là chủ yếu làm việc theo trực giác. Họ đã có sẵn trong người các kinh nghiệm, các kĩ xảo, và rất thuần thục các mẫu (pattern) và best practice nên khó khả năng phản ứng rất nhanh trước các vấn đề gặp phải. Mô hình tư duy của Expert thường là pattern-matching, vì vậy thường có lời giải nhanh mà không cần phải ‘theo lý thuyết này’ hay ‘theo mô hình nọ’, thậm chí thường là họ sẽ bỏ qua các hướng dẫn về trình tự hay thủ tục. Có thể nếu yêu cầu họ đưa ra lý do cho lời giải, họ sẽ lúng túng một chút, vì họ chỉ có thể trả lời theo kiểu “tôi thấy nó đúng, anh cứ thử làm mà xem”, tuy nhiên, cái trực giác đó là kết quả của quá trình bền bỉ, lâu dài tích lũy các mô hình, lý thuyết và các kinh nghiệm, chắc chắn đó không phải là lời phán bừa hay một sự bắt trước – làm theo mẫu tùy tiện.

Người thuộc ‘trình độ’ thứ hai là nhiều nhất, từ nấc thứ ba trở đi, ít hơn; và đặc biệt ít ở nấc cuối cùng. Mỗi người chúng ta có một hỗn hợp cực kì phức tạp các kĩ năng và trí tuệ. Nếu tách nhỏ chúng ra thì chúng ta sẽ ở cả năm mức độ từ không biết gì tới chuyên gia. Chúng ta là “Expert” với khả năng đi lại (trừ những người không may mắn”,  có thể là “Proficient” với khả năng ngôn ngữ (tiếng Việt), có thể là “Novice” với khả năng “phân tâm học”.

Một điều đáng chú ý là, càng ở ‘trình’ thấp, người ta càng có ảo tưởng về cái biết của mình, nên càng dễ mắc phải sai lầm. Cho nên một trong các giá trị quan trọng của mô hình Dreyfus là nó đưa ra được gợi ý để thực hiện lời dạy chí phải của cụ Khổng Tử: “hãy biết mình không biết cái gì”. Cũng cần lưu ý là chặng đường đi từ Novice lên đến Expert thường là dai dẳng, tính bằng nhiều năm (hay 10.000 giờ quy ước).

****

For fun 🙂

Đọc truyện kiếm hiệp Kim Dung, thường bạn sẽ gặp một vài mẩu giai thoại giống như chuyện học võ của Trương Vô Kị như sau (Trương Tam Phong dạy Thái Cực quyền cho Vô Kị):

Sau một hồi lâu dạy các chiêu thức và lý thuyết về thái cực quyền và thấy Vô Kị có vẻ đã thuộc bài, Trương Tam Phong kiểm tra Vô Kị: “cháu còn nhớ chiêu gì không?”, Vô Kị đáp “cháu quên hết rồi”; “cháu là ai?”, Vô Kị đáp “dạ không biết ạ”; Trương Tam Phong cười mãn nguyện. Ấy là lúc Trương tổ sư tin chắc cháu mình đã học được cái cao thâm nhất của Thái Cực Quyền vậy!? Ấy là lúc võ sinh đạt đẳng cấp “Expert” vậy.

(Phần cuối: Chu trình học tập Kolb)

Hôm rồi tôi có viếng thăm một trung tâm dịch vụ sửa chữa ô tô, và rất ấn tượng với sự gọn gàng ngăn nắp của họ. Việc thực hành 5S của họ đã có kết quả rất tốt. Tôi đã kịp chụp lại một số hình ảnh để giữ làm tư liệu một bài học về Lean. Bạn có thể nhấn vào ảnh dưới đây để mở cả album:

Lean@QualityServiceCenter

Malcom Gladwell, tác giả của Những kẻ xuất chúng, tham những nghiên cứu khoa học để nghiệm ra rằng kĩ năng cần phải trải qua một lượng thời gian đủ lớn để tích lũy, trưởng thành và thông thạo. Theo đó, giả sử một người bắt đầu học lập trình từ ghế nhà trường năm 10 tuổi; liên tục thực hành lập trình theo các cấp độ nâng cao dần qua từng ngày, thì thông thường cần tới 10 năm sau (tương đương khoảng 10.000 giờ thực hành) họ mới thuần thục kĩ năng để trở nên “tuyệt hảo” trong nghề lập trình. Đây là một quan sát không có gì mới, nhưng Gladwell có đưa ra một ước lượng tương đối cho mọi người phấn đấu trong suốt sự nghiệp của mình. Con số đó đủ để gạt bỏ các ảo tưởng về sự thành công tức thì. Nó cũng cụ thể hóa câu hỏi của dân gian ta “Có chí thì nên”: 10.000 giờ.

Tuy vậy, không phải cứ 10 năm một lập trình viên lập trình C liên tục năm này qua năm khác, dự án này qua dự án khác, thì anh ta trở thành “chuyên gia lập trình C”. Rõ ràng là sự việc không đơn giản như thế. Thực tế có nhiều lập trình viên làm việc ở các công ty lớn không hề trưởng thành gì thêm sau năm năm làm việc, và không có khả năng làm việc ở nơi nào khác, công việc nào khác ngoài công việc hiện tại của họ. Câu hỏi đặt ra cho cả người dạy và người học là, vậy làm sao để hiểu được, từ đó định hướng cho việc dạy hay việc học, cái năng lực của mỗi người tiến hóa ra sao trong khoảng thời gian không nhỏ trong một đời người ấy. Đây là câu hỏi được quan tâm từ lâu, và sự thật là rất nhiều nhà giáo dục học đã đưa ra các mô hình để cố gắng trả lời. Trong số đó, có ba mô hình rất đáng chú ý, một của Bloom về phân loại khoa học các mức độ trí năng mà một người học có thể đạt được, một của Dreyfus về thước đo cảm tính của sự tiến bộ, một của David Kolb về các thao tác cho sự tiến bộ. Đây là ba mô hình được đánh giá rất cao và có ảnh hưởng thực tiến trong tiếp cận việc dạy và học, đặc biệt là trong môi trường giáo dục sau phổ thông. Phần này mô tả sơ bộ mô hình Dreyfus và Bloom để giúp nhà giáo dục hiểu được các thang bậc phát triển kĩ năng và trí năng của người học, phần sau sẽ trình bày “Chu trình học tập Kolb” hòng rút ra được các thao tác cụ thể để nhà giáo dục giúp đỡ người học đạt được các nấc thang cao hơn trong trí năng và kĩ năng trên chặng đường trưởng thành của mình.

Phân loại Bloom về mục tiêu giáo dục theo các mức trí năng

Nhà tâm lý giáo dục Benjamin Bloom đã đưa ra (1956) lối phân loại mục tiêu giáo dục theo hai lĩnh vực tri thức (cognitive domain) và cảm xúc (affective domain). Trong đó lối phân loại của Bloom về tri thức hiện được phổ biến khắp thế giới, không ngừng được cải tiến và khai triển. Khác với mô hình Dreyfus là phương pháp thực dụng và không đặt nặng tính lượng hóa được mức độ thành thục của kĩ năng, “Phân loại Bloom” được dùng như là công cụ quan trọng trong xây dựng mục tiêu giáo dục, đo lường giáo dục, đặt câu hỏi trong giảng dạy và nghiên cứu, xây dựng và thiết kế bài giảng cũng như hướng dẫn giảng dạy để đạt mục tiêu đã đề ra.

Theo Bloom, lĩnh vực tri thức được chia thành sáu phạm trù chủ yếu, sắp xếp theo mức độ tăng dần gồm Biết (Knowledge), Hiểu (Comprehension), Ứng dụng (Application), Phân tích (Analysis), Tổng hợp (Synthesis) và Đánh giá (Evaluation).

Trong đó:

Biết

Kiến thức ở mức “Biết” bao gồm những thông tin có tính chất chuyên biệt mà một người học có thể nhớ hay nhận ra sau khi tiếp nhận. Việc học thường bắt đầu từ nhu cầu “muốn biết” nhưng để “biết được cái gì đó”, người học chỉ cần vận dụng trí nhớ, nên thành quả đạt được ở mức Biết là rất thấp và thường không mang lại giá trị tăng thêm cho người sở hữu cái biết ấy. Dân gian có câu “thùng rỗng kêu to” để chỉ những người nông cạn, tưởng biết nhiều nhưng thực ra không có trí tuệ. Thường mục tiêu giáo dục không dừng ở việc dạy các tri thức thuộc mức “Biết” này. Trong đo lường giáo dục, người ta thường dùng các câu hỏi loại điền thế, đúng\sai hay nhiều lựa chọn để kiểm tra kiến thức dạng này. Và thường chúng là những câu hỏi dễ nhất.

Một ví dụ về việc dạy kiến thức ở mức “Biết” là chỉ cho sinh viên biết RAM là bộ nhớ truy xuất ngẫu nhiên, nó viết tắt của những từ Random Access Memory. Sinh viên sẽ phải nhớ khái niệm này.

Thông hiểu (hay Hiểu)

Hiểu được chuyện gì đó tức là bao hàm việc đã biết nó, nhưng ở mức cao hơn là trí nhớ. Ở mức này, người học có khả năng chỉ ra ý nghĩa và mối liên hệ giữa các thông tin (hay khái niệm) mà họ đã biết. Khi phát biểu một định nghĩa nào đó, tức là người học đã biết đến khái niệm, nhưng để chứng tỏ hiểu, họ phải có khả năng giải thích được các khái niệm trong đó, minh họa bằng các ví dụ hay hình ảnh, phát biểu lại (rephrase) định nghĩa đó dưới dạng khác mà không mất đi đặc trưng của khái niệm.

Ở mức độ cao hơn của thông hiểu, người học phải chỉ ra các mối liên hệ giữa các khái niệm. Mục tiêu giáo dục loại này đòi hỏi người học phải giải thích, phân biệt, lựa chọn cho phù hợp hay suy diễn từ các dữ kiện đã cho.

Để kiểm tra người học có hiểu khái niệm hay không, ta có thể yêu cầu người học chọn định nghĩa sát nhất với định nghĩa có trong giáo trình trong số nhiều phát biếu.

Ví dụ về mức này là cắt nghĩa cho Sinh viên biết được RAM có hai đặc tính quan trọng là “truy xuất ngẫu nhiên” và “bộ nhớ tạm thời”. Qua đó sinh viên hiểu được RAM là một “không gian lưu trữ” tạm thời để lưu giữ các dữ liệu trong quá trình máy tính làm việc, dữ liệu đó sẽ không còn sau khi máy tính tắt đi; và việc truy xuất dữ liệu trong RAM được thực hiện ngẫu nhiên chứ không phải tuần tự như việc đọc dữ liệu như trên các băng từ.

Ứng dụng

Tri thức thuộc loại ứng dụng liên quan tới khả năng vận dụng kiến thức, biết sử dụng phương pháp, nguyên lý hay ý tưởng để giải quyết một vấn đề nào đó. Vấn đề được giải quyết ở đây phải khác (có khi là hoàn toàn mới) vấn đề đã được thảo luận trên lớp hay trong giáo trình.

Mục tiêu giáo dục dừng ở mức Ứng dụng là những mục tiêu “thực dụng”, mang lại giá trị cộng thêm cho người học vì các kiến thức có thể được đem ra áp dụng vào các vấn đề thực tiễn của người học.

Để đo lường khả năng ứng dụng, ta có thể sử dụng các bài thực hành hoặc kiểm tra các kĩ năng trong các bài trắc nghiệm (liệt kê các thủ tục, xem xét lỗi có thể phát sinh, lựa chọn giải pháp từ dữ kiện sẵn có v.v.).

Ví dụ: sau khi sinh viên hiểu được đặc tính “lưu trữ tạm thời” của RAM, trong quá trình sử dụng máy tính hoặc lập trình, tất cả các dữ liệu cần được lưu xuống đĩa cứng. Và trước khi tắt máy, họ luôn phải lưu các tài liệu đang làm việc để đề phòng mất dữ liệu.

Phân tích

Phân tích là khả năng xé nhỏ vấn đề thành các khái niệm thành phần có quan hệ hữu cơ với nhau để tìm hiểu bản chất của vấn đề. Với khả năng phân tích, người học đi đến bản chất của sự vật hay khái niệm, là tiền đề quan trọng để lấy chất liệu tổng hợp hoặc phê phán, từ đó đi tới sáng tạo cái mới.

Ví dụ: trong quá trình sử dụng máy tính, người dùng có thể thấy máy tính bị chậm đi sau một khoảng thời gian nhất định. Với hiểu biết về “không gian lưu trữ” với “dung lượng giới hạn”, và toàn bộ quá trình xử lí của máy tính, sinh viên có thể hiểu được máy chậm có thể do bộ nhớ bị chiếm dụng nhiều. Từ đó đi đến các xử lí cần thiết như để máy tính chạy nhanh hơn.

Tổng hợp

Tổng hợp là khả năng thu nhặt các thành phần rời rạc, vốn không bộc lộ rõ các mối liên kết thành ra một chỉnh thể. Đây là mức cao hơn của tri thức. Hệ quả của phương pháp tổng hợp thường là các cải tiến, sản phẩm mới hoặc lý thuyết mới.

Ví dụ:  với hiểu biết về cách thức lưu trữ dữ liệu của RAM, kết cấu và thiết kế về các loại bộ nhớ khác trong máy tính, kĩ sư phần mềm có thể đưa ra các cải tiến về thiết kế chương trình sao cho chương trình chạy hiệu quả hơn. Với các kĩ sư phần cứng, có thể họ sẽ đề xuất một thiết kế mới cho thế hệ RAM tiếp theo.

Đánh giá

Đánh giá là khả năng đưa ra các phán xét hay-dở, tốt-xấu, tiến bộ – lạc hậu, phù hợp – không phù hợp v.v., về các vật liệu, kĩ thuật, khái niệm hay phương pháp. Để có được sự đánh giá, thông thường người học phải có khả năng phân tích vấn đề để rõ ngọn ngành, tổng hợp và so sánh từ nhiều nguồn, từ đó đưa ra các nhận định cuối cùng. Đây là mức cao nhất của trí tuệ. Kết quả của đánh giá thường làm phát  lộ các tri thức mới, phủ định các tri thức đã biết, hoặc ít ra là tái khẳng định với các căn cứ xác đáng phương pháp hay vật liệu (materials) được nghiên cứu.

Ví dụ: Lập trình viên có thể đưa ra các đánh giá các phương án lưu trữ dữ liệu trên RAM trên một máy tính như hiện tại, hay lưu trữ dữ liệu trên nhiều máy tính, hoặc kết hợp với việc lưu trữ dữ liệu xử lí trên đĩa cứng để so sánh xem các phương pháp nào hiệu quả hơn về mặt xử lí, và đề xuất các giải pháp hoàn toàn mới tốt hơn.

Càng ở bậc học cao hơn thì yêu cầu về các mức tri thức cao hơn càng quan trọng. Các mục tiêu giáo dục ở bậc học phổ thông thường dừng ở hai mức Biết-Hiểu; ở bậc học thiên về thực hành (trung cấp, cao đẳng nghề) thì mục tiêu chủ yếu là Biết-Hiểu-Dùng, bậc học đại học thường có thêm các mục tiêu ở mức Phân tích và có thể có Tổng hợp và Đánh giá ở một số môn học. Các khóa học sau đại học chủ yếu đặt mục tiêu thuộc hai mức cuối cùng trong thang phân loại Bloom. Một trong những mục tiêu phổ quát của giáo dục là khả năng giải quyết vấn đề (problem-solving), vấn đề càng phức tạp thì tri thức và kĩ năng yêu cầu để giải quyết càng cao cấp hơn. Khi đó, người học cần có khả năng phân tích sắc bén, tổng hợp tri thức một cách hệ thống, cũng như có khả năng phản biện và đánh giá để có thể đưa ra giải pháp tốt nhất.

Phân loại Bloom và Phong cách học tập

Đối với người học, việc tiếp cận các mức trí năng sẽ ảnh hưởng trực tiếp tới phong cách học tập. Do vậy giảng viên cần định hướng phong cách phọc tập tập cho sinh viên để họ đạt được thành quả cao hơn trong học tập.

Hình dưới đây mô tả hai phong cách học tập khác nhau khi sinh viên tiếp nhận các loại tri thức khác nhau theo phân loại của Bloom. Theo đó, nếu chỉ quan tâm tới các tri thức thuộc loại Biết và Hiểu, sinh viên đang tiếp cận hời hợt (surface learning), khó thành công trong phát triển năng lực bản thân; để thành công trong học tập, người học cần tiếp cận các mức độ tri thức cao hơn (phong cách deep-learning).

 (Phần tiếp: Dreyfus đã nói gì?)