“Giảng viên xoàng dạy, giảng viên giỏi truyền cảm hứng”. Câu này nói cho sang miệng chứ thực ra không có giá trị thực hành mấy.
Ai giỏi chả truyền cảm hứng cho người khác được. Lập trình viên giỏi truyền cảm hứng cho đàn em. Nhà lãnh đạo truyền cảm hứng cho dân chúng. Việc làm tốt truyền cảm hứng cho người chứng kiến. Đó là loại cảm hứng tích cực.
Còn có loại cảm hứng không tích cực từ những nhà truyền cảm hứng chuyên nghiệp. Họ lên hát bài ca thành công, kích thích sự tự tin ở người nghe. Họ nói “Bạn mới chỉ khai thác được 1% khả năng bạn có thể, hãy tự tinh vào chính mình!”. Họ thổi cho bạn một ngọn lửa. Bạn bay lên mây. Bạn cảm thấy mình được khai sáng. Bạn thấy được truyền lửa. Cho tới sau đó một tuần, ngọn sét của hiện thực nổ đánh đoàng vào giữa đám mây đó. Bạn giật mình và rơi trở lại mặt đất.

Tôi nghĩ nhà giáo giỏi là giáo viên thạo nghề. Mà nghề giáo là cái nghề gì?
Chắc không phải nghề truyền cảm hứng.
Có thể là nghề bày ra chuỗi trải nghiệm học tập có ý nghĩa và có hiệu quả cao. Tục gọi là thiết kế bài giảng, rộng hơn là thiết kế khoá học, rộng hơn nữa là thiết kế chương trình học tập, rộng hơn nữa là thiết kế sản phẩm giáo dục.
Nghề dạy là nghề khiến cho những thiết kế trải nghiệm đó đi ra từ trang giấy để thành hiện thực, kéo được sự tham gia tích cực từ người học, và biến đổi người học lên trạng thái mới của thái độ, nhận thức, kĩ năng.

Có nhiều học trò giỏi thì tức là thầy giỏi? Chưa chắc, vì có đứa nó giỏi sẵn rồi. Dạy đứa dốt thành ra trung bình cũng là dạy giỏi chứ?
Đo bằng sự tiến bộ thì tốt hơn. Tốt hơn nữa là đo bằng mục tiêu. Nếu đặt mục tiêu cụ thể mà phần lớn đạt được thì tức là nhà giáo đã có thể kiểm soát được công việc của mình. Kiểm soát được công việc của mình đã. Còn kết quả thì có khi lại phải xem “cô có thương không”.
Messi đá bóng giỏi không? Rất. Nhưng cũng nhiều trận anh tịt ngòi. Không phải cứ muốn ghi bàn là có bàn thắng. Dạy dỗ cũng thế cả thôi. Bạn thiết kế tốt, bạn chuẩn bị chu đáo, nhưng lên lớp đúng lúc học viên vừa bị sếp dọa sa thải hôm qua (ví dụ thế), thì kết quả cũng không nên quá kì vọng.

Nghề dạy có tiêu chuẩn nghề nghiệp của nó. Nhưng không phải tất cả các tiêu chuẩn đều nhất quán.
Bạn so tiêu chuẩn giáo viên INTASC của Mĩ sẽ thấy có lẽ chỉ trùng khít rất ít nội dung so với tiêu chuẩn của Bộ giáo dục nước ta. So tiêu chuẩn Coach của Scrum Alliance và ICF, sẽ thấy chỉ có chưa đến 20% nội dung có vẻ giống nhau. Bạn cần biết chắc bạn đang hướng đến tiêu chuẩn nào. Đó chính là “bộ lạc” mà bạn muốn trở thành thành viên của nó.

Tuy vậy bạn giảng viên mới cũng chớ có sợ hãi làm gì. Cần bám vào vài nguyên tắc đơn giản thôi. Ví dụ, một nhà giáo đặt ra tiêu chuẩn cho việc dạy của mình như sau: “Khiến cho sinh viên vui vẻ thoải mái khi vào lớp học, cuối khóa học họ biết được rất nhiều thứ, và muốn biết nhiều hơn nữa sau khi khóa học kết thúc”. Cứ nhất quán vài nguyên tắc đơn giản của bạn đến mức thành thục, dĩ bất biến ứng vạn biến, và không ngừng cải tiến cách làm nghề. Sẽ giỏi.

Hôm nay tôi xin kể chuyện về một căn bệnh mà mình hay mắc phải, ngành tâm lí học của Tây gọi là “Illusion of competence”, còn ta dịch nôm ra là “ảo tưởng sức mạnh”.

Mới chỉ gần đây thôi, chừng hơn 4 năm gì đấy, tôi mới biết được là một cái guitar acoustic không phải là một cây guitar classic lắp dây kim loại (thay vì dây nilon). Thế mà tôi đã dám tưởng là mình “biết oánh đàn” trên 20 năm nay rồi. Cây guitar acoustic đầu tiên mà tôi sở hữu mới mua được hai năm, một cây Fender loại rẻ tiền dành cho dân nghiệp dư tập nhạc. Tôi cũng chỉ mới biết thế giới guitar tất nhiên không chỉ có mỗi hai loại ấy. Còn có guitar chỉ để chơi bass, lại có loại 5 dây phím lõm chơi nhạc tài tử và cả lương, lại có loại tận 12 dây mà Don Felder chơi Hotel California khiến dân tình say như điếu đổ, hay như loại guitar điện Strat tiêu chuẩn mà Mark Knopler khiến dân chúng phát rồ với bản Sultans of Swing trứ danh, còn bố Carlos Santana thì chơi hẳn một loại đàn có tên bắt đầu bằng Santana và theo sau là các loại suffix số hoặc tên nọ kia. Tất nhiên đó chưa phải là toàn bộ danh sách.
Đàn đóm rõ là món mà tôi thuộc dạng amateur chưa tích đủ 3000 giờ luyện tập có chủ đích (deliberate practices) để có thể dám phát biểu là tôi “biết chơi”. Có thứ khác tưởng tôi phải rất thạo, thế mà…

Đó là việc đọc sách.

Lần đầu tiên biết dùng index của tôi rơi vào năm 2007, tức quãng 10 năm trước. Lúc ấy tôi cũng đã đọc sách phải đến gần 20 năm và có lẽ đã đọc cả nghìn cuốn (gồm cả truyện tranh :D), làm thầy cũng đã vài năm. Ấy thế mà thời điểm tôi thực sự phân biệt được sách nào thuộc thể loại gì cũng mới chỉ gần đây thôi, chừng bảy tám năm gì đấy. Cũng là lúc tôi mò được cái How to read a book. Còn cái sự để ý đến “nghề đọc” cho nghiêm túc thì thực sự là mới chỉ được đâu đó 3-4 năm gì đó thôi.
Thân làm nghề dạy học, cũng từng học trường nọ trường kia, nhưng do cái phần phổ thông của mình nó tự do quá, cái phần Đại học nó lại ẩm ương và phóng túng quá, cho nên một số kĩ năng cơ bản bị lướt. Cái loại lướt lướt này khiến mình rơi vào “illusion of competence”, tức là cứ ngỡ mình đọc siêu, cứ ngỡ mình cũng không đến nỗi nào. Nhưng hoá ra mình nhầm to.
Mang tiếng là được 9 điểm triết học Mác Lê từ hồi năm 2000, nhưng hầu như cả đời đọc triết tính, sau khi trải qua cả hàng nghìn trang sách triết học, lại chưa đặt nổi một câu hỏi triết học nào. Tức là mình không hiểu gì về Triết cả. Thật là dốt không thể tưởng tượng được. Đọc như thế thật là phí sách, phí thì giờ. Điều này tôi mới thực sự biết được khi đọc chương sách “Cách đọc sách triết học” trong cuốn How to read a book của cụ Adler đã nhắc đến ở bên trên.
Kể ra tự học cũng có nỗi khổ riêng, chẳng ai chỉ cho mình sớm cái ngu dốt của mình. Đúng như nhà nghiên cứu gạo cội Cao Xuân Hạo từng viết về người tự học: kể cả khi nỗ lực bằng 10 lần, thì nguy cơ sai lầm vẫn còn lớn lắm.

Giữa bể tri thức mênh mông bể sở hiện nay và công cụ học tập đầy rẫy, cứ tưởng việc học dễ dàng lắm. Nhưng thực tế lại chẳng mấy khi màu hồng như vậy.

Tuy vậy, việc mắc bệnh ‘ảo tưởng sức mạnh’ có lẽ có tính quy luật. Nghiên cứu của Dunning-Kruger (còn gọi là Đường cong Tự tin Dunning-Kruger) mô tả diễn biến tâm lí của con người trước khả năng của mình: Lúc chưa biết gì thì cực kì tự tin (tôi biết rất chắc là như thế), lúc biết một tí thì lại mất hết cả tự tin (không biết là cái mình biết có đúng không, hay là sai), lúc biết rõ hơn mình biết cái gì và không biết cái gì thì mới dần dần tự tin trở lại với cái mình nói. Cho nên, chúng ta cũng không cần phải hoảng sợ nếu mình mắc bệnh “tự tin thái quá”.
Nhưng phàm là nhà đào tạo, hay là sếp, thì phải nắm được người học việc của mình đang ở trạng thái nào. Họ “ảo tưởng” là “đúng quy trình”, hay họ mắc bệnh nặng đã ngấm vào não nhiều năm. Điều đó rất quan trọng để thực hiện những biên pháp “can thiệp” đúng đắn.
Và trước nhất, cần tự đặt một cơ chế tự cảnh báo, để tự phát hiện khi nào mình có dấu hiệu “ảo tưởng sức mạnh” để không ảnh hưởng đến uy tín của mình hoặc gây hại đến người mình đang truyền thụ tri thức.

Năng lực là gì?

Là khi bạn vận dụng được kiến thức hay kĩ năng để hoàn thành một công việc nào đó thật hiệu quả. Người có năng lực tức là phải làm tốt hơn người không có năng lực. Nôm na gọi competency là như thế.
Năng lực không tính đến chuyện tiềm năng. Người có kiến thức, hoặc thậm chí có kĩ năng vẫn chưa phải là có năng lực. Kiến thức chưa đem ra dùng thì chưa tạo ra khác biệt. Kĩ năng không có đất dụng võ thì cũng vẫn cứ nằm chết dí, chưa thể nói là có năng lực.
Qua thời gian, cả kiến thức lẫn kĩ năng có nguy cơ hao mòn. Một tháng không nhắc lại thì chữ bay chín phần mười, kĩ năng vài tháng không động đến thì đã lóng ngóng như kẻ bắt đầu.
Khi nói đến năng lực, tức là nói đến khả năng vận dụng. Thế thì nó có bối cảnh. Kĩ năng, kiến thức phải được vận dụng trong bối cảnh cho phép tạo ra kết quả vượt trội. Khi ấy năng lực mới nhìn thấy được. Khi ấy thì kiến thức mới sống động.

Giả sử tôi học Scrum từ năm ngoái, lấy được chứng chỉ CSM, xong rồi không làm ScrumMaster. Ai đánh giá được năng lực của tôi hiện nay ở mức nào không?

Tất nhiên năng lực không sinh ra từ chân không. Phải có kiến thức, kĩ năng, thái độ, và các thể loại phẩm chất khác.

Làm thế nào để học được kĩ năng?

Chúng ta thường bắt đầu bằng bắt chước. Tốt hơn là bắt chước một chuỗi việc làm mang tính phương pháp. Rồi ghi nhớ nó, bằng cả đầu óc lẫn tay chân. Rồi thực hiện chuỗi đó chính xác hơn, nhanh hơn. Càng nhanh càng chính xác càng mạnh, tức là càng thành thục. Thành thục đến mức phản xạ thì đạt được mức cao nhất. Dreyfus phân chia bằng những thuật ngữ Novice > Beginner> Competency > Proficent > Expert. Kĩ năng liên quan đến mức độ thành thục của một chuỗi hành động nào đó.
Bạn có thể nhớ một thủ tục nào đó có 6 bước, nhưng bạn chưa thực hành và bộc lộ sự thành thục ra đôi bàn tay (hoặc trong thao tác với khối óc), thì bạn chưa có kĩ năng. Cái bạn có mới chỉ là nhớ một loại tri thức thủ tục. Bạn có nhớ Vương Ngữ Yên trong truyện Anh hùng Xạ điêu không? Nàng ta nhớ hết chiêu thức, nhưng không thể đấm nổi một cú nào.

Kiến thức có được bằng cách nào?

Đủ kiểu. Học thuộc lòng. Đọc sách. Nghe giảng. Xem YouTube. Có khi kiến thức có được trong khi làm việc. Làm thì nó mới vỡ ra. Learning by doing tức là thông qua việc làm mà mình biết được sự thật, nắm được khái niệm. Nhưng mấu chốt của kiến thức vẫn là khung khái niệm. Khi có kiến thức thì bạn có thể tư duy mà không cần động chân tay. Tức là thao tác trên một tập hợp các khái niệm. Chúng ta nhớ Bloom từng nói nếu bạn chỉ nhớ được khái niệm thôi thì mới ở mức tư duy thấp nhất. Giải thích được sự việc thông qua khái niệm đó tức mới chỉ là mức “thông hiểu”, vẫn chưa phải là cao. Dùng khái niệm đó trong các tình huống khác nhau của đời sống mới bắt đầu chấp nhận được. Xa hơn phải thao tác ở mức phân tích, tổng hợp và đánh giá . Nhưng dù thông hiểu đến đâu khung lí thuyết, thì kiến thức vẫn chỉ nằm ở trong đầu. Nếu học thật kĩ, thật dài, bạn có thể có được trình độ cao nhất của lí thuyết, để thi lấy điểm tốt, rồi tiếp tục để học lên cao. Nếu không mang khái niệm ra khỏi khu vực thuần túy “học thuật”, nói chung kiến thức là vô dụng. Có một bồ chữ không đồng nghĩa với việc có năng lực.

Có nhiều vị tuyển dụng vẫn nhầm lẫn kiến thức với kĩ năng. Phỏng vấn ứng viên xong, thấy ứng viên nói hay quá, xong cho làm thấy lóng ngóng, thế là đánh giá cậu này “chỉ được lí thuyết xuông” rồi đánh trượt. Có thể công ty đã mất một người nắm vững cách làm (nhưng chưa có kĩ năng). Có người thì ngược lại, hỏi mấy câu cơ bản xong thấy ứng viên ấp úng không trả lời được, bèn thải loại kèm đánh giá “không biết cái gì”. Không khéo lại vừa mất đi một cậu rất thạo việc chân tay. Cả hai trường hợp này đều thể hiện một khiếm khuyết nào đó ở ứng viên (ttheo tiêu chuẩn của bài đánh giá), nhưng nhà tuyển dụng có thể đã nhầm lẫn trong đánh giá năng lực của ứng viên. Nhà đào tạo chuyên nghiệp ít khi nhầm lẫn như này.

Bây giờ, xin phép được đặt ra mấy câu hỏi.
Bạn có phải là nhà đào tạo có năng lực không?
Bạn có những năng lực gì?
Làm sao để bạn tự đánh giá được năng lực đó?

Chuẩn bị giảng là khâu quyết định thành bài của bài giảng. Kể cả một giảng viên lành nghề nếu không chuẩn bị vẫn có thể thất bại như thường.
Ngoài việc xem xét cơ sở vật chất, khảo sát các thông tin về học viên, bạn sẽ cần đặt ra những câu hỏi quan trọng để chuẩn bị cho chu đáo. 
Đây là một danh sách rút gọn. 5 câu hỏi quyết định:
1. Sau khoá học này thì học viên biết thêm gì, có thể làm gì?
2. Tôi có thể trợ giúp gì để học viên đạt được điều đó thật tốt?
3. Làm sao để học viên biết được họ đang học như thế nào, tiến độ ra sao?
4. Tôi có thể đánh giá việc dạy của tôi như thế nào?
5. Tôi phải đảm bảo những quy tắc cơ bản nào?
Với tôi, chừng ấy là đủ. Nếu bạn thấy chưa thỏa mãn, hãy tìm đến những “training preparation checklist” từ vị giáo sư đáng kính Google.

Người lớn học thế nào? Việc học của người lớn có giống cách học của trẻ con? Người lớn học tập từ đâu? Điều gì khiến việc học của người lớn trở nên hiệu quả?

Đó hẳn không phải là những câu dễ trả lời.
Động cơ học tập của người lớn có thể phức tạp hơn, đa dạng hơn nhưng những cơ chế để hình thành kiến thức thì có nhiều điểm tương đồng với việc học của trẻ con. Ngoại trừ các phương diện thực dụng, việc học bền vững và chủ động ở người lớn cũng vẫn đòi hỏi những tiền đề như là sự ham muốn học hỏi, cần sự trải nghiệm, và cần thời gian để xây dựng một hệ thống tri thức cho riêng mình.

Đây là slide nối dài cho bài viết “Hỏi” đã cũ trên trang này. Trong đó đặc biệt lưu tâm đến các câu hỏi Socrates và phương pháp giáo dục kiểu Socrates.

Xu hướng sử dụng ngày càng nhiều phương pháp học qua vấn đề (problem-based learning) và học qua dự án (project-based learning) cho thấy những chuyển dịch lớn từ việc học từng kĩ năng riêng lẻ sang học tích hợp, từ việc tiếp thu thông tin sang tiêu hóa kiến thức và tái kiến tạo tri thức.

Sau khi cho cô con gái nhỏ ngủ xong xuôi, Đới – một giảng viên các môn lập trình của Đại học FPT – bắt đầu bật chiếc laptop Asus đời cũ lên, cắm tai nghe và bắt đầu ghi âm tạo clip bài học mới cho những ngày tiếp theo. Anh sẽ tải video clip ngắn về một kĩ thuật lập trình Java nâng cao này lên YouTube. Học trò của anh sẽ xem bài giảng trước khi đến lớp để có thể tích cực tham gia các thảo luận sôi nổi trong lớp học, để có được nhiều ý tưởng mà hỏi thầy, và để sớm hoàn thành được dự án mà thầy đã giao từ đầu khóa học. Trong khi thu âm, Đới phải hết sức nhẹ nhàng để tránh làm mất giấc ngủ ngon của con gái. Đôi khi tiếng chó sủa từ bên nhà hàng xóm lẫn cả vào clip.

Xu hướng sử dụng các khóa học đại chúng mở trực tuyến (MOOC) đào tạo nguồn nhân lực là bước phát triển rất đáng chú ý của MOOC trong thời gian gần đây. Ngoài ra, MOOC còn có thể được sử dụng như kênh đào tạo khách hàng hay phát triển thương hiệu.