Hôm nay khai giảng lớp NeoManager đầu tiên, mình có hỏi một câu hỏi rất bình thường nhưng có lẽ là rất thú vị.

“Theo bạn, từ Paris gợi lên điều gì?”

Có người bảo “cái hiệu bánh”.
Có người bảo “Tháp Eiffel”.
Có người bảo “Thủ đô nước Pháp”.

Mỗi người sẽ ghi nhớ và ấn tượng với ý nghĩa của một Paris khác nhau.

Mình hỏi thêm có ai biết Paris là một chàng hoàng tử trong chuyện cổ Hy Lạp không. Có người bảo có, phần lớn bảo không.

Nếu một đứa trẻ ở một buôn làng xa xa, chưa biết đến nước Pháp, chưa có tiệm bánh Paris quanh nhà, mới chỉ đọc cuộc chiến thành Troy thì nó sẽ chỉ biến đến một anh chàng đẹp giai tên là Paris thôi.

Hiểu biết trong đầu luôn diễn biến. Giống như Thomas Kuhn từng nói về tri thức khoa học: lớp sau phủ nhận lớp trước, cứ thế tri thức nhân loại tiến lên.

Tri thức trong đầu cũng vậy, mỗi lần tiếp xúc với cái mới, khả năng nó sẽ ghi đè, hoặc thêm vào những tầng nghĩa mới lên một khái niệm đã có ở trong đầu.

Cứ mỗi khi học được một tầng nghĩa mới, ta lại thấy ngày xưa mình hiểu khái niệm đó thật nông cạn. Cứ mỗi khi đọc lại một cuốn sách hay sau mỗi năm, ta lại thấy hình như ngày xưa hiểu chưa đúng. Cứ mỗi khi đọc lại bài viết của chính mình từ dăm bảy năm trước, ta lại có thể cười tủm “sao vớ vỉn ngần kia”. hehe.

Mười nghìn giờ giờ là số giờ luyện tập có chủ đích (deliberate practices) để trở thành “kẻ xuất chúng” trong lĩnh vực của mình. Tác phẩm “Những kẻ xuất chúng” của Malcom Gladwell trích dẫn nghiên cứu của nhà tâm lí học Anders Ericsson về sự phát triển tài năng ở con người. Thực tế là hầu hết chúng ta sẽ không trở thành “kẻ xuất chúng” theo nghĩa “trên đỉnh thế giới”. Nhưng nếu ta tích luỹ đủ số giờ luyện tập có chủ đích thì ta sẽ ở cái đỉnh của riêng mình. Ở đây luyện tập  có chủ đích là luyện tập để nâng cao tay nghề, có mục đích, và có hệ thống chứ không phải là cứ làm việc gì đó bất kì thì được tính vào số giờ tích luỹ. 

Người lớn học thế nào? Việc học của người lớn có giống cách học của trẻ con? Người lớn học tập từ đâu? Điều gì khiến việc học của người lớn trở nên hiệu quả?

Đó hẳn không phải là những câu dễ trả lời.
Động cơ học tập của người lớn có thể phức tạp hơn, đa dạng hơn nhưng những cơ chế để hình thành kiến thức thì có nhiều điểm tương đồng với việc học của trẻ con. Ngoại trừ các phương diện thực dụng, việc học bền vững và chủ động ở người lớn cũng vẫn đòi hỏi những tiền đề như là sự ham muốn học hỏi, cần sự trải nghiệm, và cần thời gian để xây dựng một hệ thống tri thức cho riêng mình.

Có lần tôi đã viết về những kẻ làm liều. Còn nữa, “những kẻ nói liều”.
Nói liều có phần nào đó giống với những kẻ nói nhiều. Họ nói rất nhiều thứ nhưng thông tin lại ít.
Kẻ nói liều thường không tự định giá được trọng lượng lời nói của mình. Điều này là hiển nhiên vì nói liều tức là nói những cái mà mình không biết. Nhưng vì sĩ diện, vì tinh tướng, đôi khi là để che dấu cái ngu dốt, họ cứ nói để tỏ cái tôi của mình thật cao. Và dĩ nhiên, điều họ nói khó có giá trị đối với người khác. Đôi khi, họ nói cho sướng miệng chứ không nhằm một mục đích gì khác.
Những kẻ nói liều thường thiếu đức tính khiêm tốn. Người khiêm tốn luôn luôn nói ít hơn những gì mình có, những gì mình biết. Họ tuân thủ chặt câu nói của Khổng Tử: biết gì nói ấy, không biết thì bảo là không biết.
Những kẻ nói liều thường thiếu đức tin. Có đức tin thì người ta lại chẳng nói liều, vì lời họ nói do đức tin dẫn dắt. Có đức tin dẫn dắt thì nói sẽ có lô-gích, và cẩn trọng. Vì thế những người hoài nghi tất cả khó lòng kiềm chế được lời ăn tiếng nói của mình. Với họ, chỉ có nghi ngờ, thế thì có cái gì là ghê gớm đâu, có ai ra gì đâu. Ta đây mới là nhất, tôi chỉ tin vào chính mình. Déscarte nói có hai loại hoài nghi: loại để hiểu biết thế giới, loại chỉ để hoài nghi. Loại thứ hai dành cho kẻ hãnh tiến.

Dạo này tôi hơi bị mất tự tin, nhưng càng ngày càng tự tin khi nói “Tôi biết một điều chắc chắn, là tôi không biết gì cả”. Thực ra là học đòi Socrates. Tôi tự tin là tôi cũng không thông minh hơn cụ Socrates, nên nói câu ấy vừa là tinh tướng, nhưng cũng an ủi là mình đỡ liều khi nói hehe.

Chúng ta thường thấy từ Tri thức xuất hiện trong rất nhiều bối cảnh: quản trị tri thức, nền kinh tế tri thức, xã hội tri thức hay người lao động tri thức. Nhưng liệu từ “tri thức” có cùng được hiểu theo một kiểu hay không? Hóa ra câu chuyện rắc rối hơn mức “hiển nhiên” rất nhiều.

Kant có câu trứ danh “Sapere aude!” (Dare to be know/Dare to be wise) để chỉ cái bản chất “khai sáng” (khai minh) của thời đại cùng tên. Người ta dám hỏi để tự mình biết lấy, tự mình tin lấy, thay vì được ấn định chân lí từ kẻ khác. Cơ sở của niềm tin vào tính chân lí phải là minh chứng (evidence) đáng tin, chứ không phải bởi nó được thốt ra từ miệng ai khác.

Đó cũng là lúc người ta bắt đầu với “tự do tư tưởng”, bắt đầu được giải phóng. Đó là thời điểm con người bước ra từ bóng tối ngu muội.

Xem ra Kant đương đại hơn cái vẻ “cổ điển” của ông.

Một bác nông dân chăn cừu nhìn sang đồng bên cạnh, thấy một cái lùm lùm xù lên như là lông cừu. Bác bảo với vợ là “đồng bên cạnh cũng có cừu rồi”. Kì thực cái bác nhìn là một cái áo lông cừu của ai đó mắc lên bụi cây. Nhưng dưới bụi cây đó, lại có mấy con cừu đang gặp cỏ. Vậy là bác nông dân biết về một sự thật là “có cừu ở đồng bên”, nhưng không phải do bác nhìn thấy.

Đó là tình huống điển hình kiểu Gettier mang tên nhà triết học cùng tên để ám chỉ việc một người đôi khi chỉ vô tình biết được cái gì đó là sự thật, tin nó là sự thật, và có lí do để tin (những điều kiện cơ bản để được gọi là “biết” theo tư duy triết học truyền thống: tính đúng đắn, niềm tin và lí do để tin).

Thật kì lạ là phải đến những năm 60 thế kỉ trước mới xuất hiện các ví dụ kiểu Gettier để phản bác các lí lẽ truyền thống tồn tại cả nghìn năm. Lạ nữa là không có cuốn giáo trình triết học nào in tiếng Việt có nhắc đến các tình huống Gettier như thế này (thì phải?).

Gettier cho thấy: cái chúng ta biết không nhiều lắm, nhưng ngay cả những cái chúng ta chắc chắn là biết có khi lại là do … ăn may!

SECI bắt đầu với bước đầu tiên: Xã hội hóa. Trong đó, tri thức ẩn được truyền giao từ người này sang người nọ. Việc này có thể thực hiện như thế nào? Nonaka nhắc tới từ khóa apprenticeship.